Recensie: Het belang van het laatste puzzelstukje

Eleanor Catton (1985) heeft met The Luminaries haar tweede roman afgeleverd. Haar debuut The Rehearsal (De repetitie) werd veelgeprezen en genomineerd voor verschillende grote prijzen. Dat legt de lat hoog voor boek nummer twee, maar aangezien ze er de Man Booker Prize mee won, lijkt ze daar geen moeite mee gehad te hebben. Ik moet overigens tot mijn schande toegeven dat ik The Rehearsal nog niet heb gelezen, een achterstand die ik snel in zal halen. Want deze intellectuele tour-de-force smaakt naar meer, sterker, wijst de weg hoe literatuur moet zijn.

N.B. Lees ook vertaler Jan de Nijs over zijn vertaling Al wat schittert.

Op zoek naar de toedracht

The Luminaries is een mysterie, een whodunnit, en een puzzel (met een oplossing die ik niet had zien aankomen). Om te beginnen is het vooral een verhaal over verhalen: zowel als zelfstandig naamwoord, geschiedenissen, als werkwoord, vertellen

‘“Hi – no need for the truth at all,” said Paddy Ryan. “Who said anything about the truth? You're a free man in this country, Walter Moody. You can tell me any old rubbish you like, and if you string it out until we reach the junction at Kumara, then I shall count it as a very fine tale.”’

The Luminaries speelt zich af tussen 1865 en 1866, aan de Nieuw-Zeelandse westkust. Een zojuist aangekomen man loopt binnen in een besloten bijeenkomst van twaalf mannen, elk met een eigen verhaal dat verbonden is aan drie centrale gegevens: de dood van een alcoholist, het verdwijnen van een jonge goudzoeker, en de poging tot zelfmoord van een prostituee. De gedeelde kennis van de twaalf mannen suggereert minstens een misdaad, maar de volledige toedracht blijft voorlopig onduidelijk.
En hoe belangrijk is die toedracht eigenlijk?

Meer dan de som van puzzelstukken en plotverdikkingen

Cattons stijl is in lijn met de tijd van haar vertelling Victoriaans, rationeel, afstandelijk. Er is een alwetende verteller die hoofdstukken inleidt, en de verhalen reguleert. De verteller lijkt onpartijdig, zowel aangaande de mogelijke schuldvraag als betreffende de zwakkere karaktertrekken van haar personages, wat nog meer afstand schept tussen de sympathie van de lezer en de emoties van de spelers. Geen van die spelers wordt zo belangrijk dat hij de hoofdrolspeler zou moeten heten, waardoor de plot en de puzzel het belangrijkst worden.

Toch is The Luminaries meer dan een mysterie, meer dan de som van de puzzelstukken en de plotverdikkingen. Ik vroeg me op tweederde van het boek af of de afwikkeling groots genoeg zou zijn om in balans te zijn met de complexe opbouw: welke geniale twist moet er nu nog volgen? Toen naar het einde toe het tempo opgevoerd werd, de laatste puzzelstukken op hun plek vielen en ik de laatste pagina bereikte, moest ik hardop lachen. Hoe belangrijk is het laatste puzzelstukje? Wanneer zijn we tevreden als lezer, en wat doen we als we niet krijgen wat we verwachtten? Tegelijkertijd was ik ontroerd, voor het eerst dit boek. Bij de voltooiing van dit rationele bouwwerk, als de verteller klaar is, en de lezer 831 pagina’s lang geprobeerd heeft mysterie op te lossen, is daar toch nog het gevoel.

Dit spel gaat de goede kant op

The Luminaries is een mysterie, een whodunnit, een puzzel, en een spel. Een spel met de wetten van het verhaal, met de regels van structuur; met verwachtingen aangaande alle genres die Catton raakt in haar roman, maar vooral met de verwachtingen van de lezer. Wat zoeken we in een boek? Wat willen we in een einde?

Eleonor Cattons The Luminaries is een intellectuele tour de force, of een 832 pagina’s lange practical joke, afhangend van hoe de lezer het opvat. En dat is ook het antwoord op de vraag of Catton de Booker moet winnen. Wat willen we in nieuwe literatuur? Is het nog voldoende om nieuwe verhaalstof op oude manieren te vertellen, of moeten we de wijze van vertellen gaan aanpassen?
De jongste Booker-shortlister ooit stuurt ons de goede kant op.

Bas Stoffelsen studeerde Engelse Taal en Letterkunde, schreef voor Recensieweb en werkt in de horeca.