Recensie: De Grote Sprong Helwaarts

Voor velen zal de Culturele Revolutie (1966-1969) als de meest opmerkelijke periode van Mao’s China beschouwd worden, al was het alleen maar omdat in het Westen nogal wat linkse mensen ermee koketteerden. In Mao’s massamoord (Mao’s Great Famine: The History of China’s Most Devastating Catastrophe, 1958-62, vertaald door Tiny Mulder en Ronald Kuil), recent beloond met de prestigieuze Samuel Johnson Prize, brengt Frank Dikötter de veel minder bekende Grote Sprong Voorwaarts(1958-1962)in kaart. Dikötter, in Nederland geboren, maar in Zwitserland opgegroeid, had voor het eerst toegang tot andere dan de officiële archieven van de communistische partij. Het beeld dat hij schetst, gaat elke voorstelling te boven.

N.B. Dikötters boek is een van de beste boeken over Azië van 2012 volgens onze boekverkopers. Daarom diepten we deze recensie weer op uit ons archief.

Nieuwe gegevens

In tegenstelling tot de massamoorden die Pol Pot, Stalin en Hitler op hun geweten hebben, is de rampzalige omvang van de terreur van Mao’s Grote Sprong Voorwaartstot zeer recent onvoldoende bekend geworden. Hiervoor zijn twee belangrijke redenen. Ten eerste is Dikötter er als eerste in geslaagd een substantieel deel van de aanmerkelijk minder van propaganda doortrokken provinciale en lokale archieven te ontsluiten. Een versoepeling van de Chinese archiefwet en de uitstekende samenwerking met een team van plaatselijke onderzoekers heeft een enorme hoeveelheid tot nu toe onbekende informatie ontsloten. Voordien waren historici genoodzaakt de door de Partij gesanctioneerde data te gebruiken.

De tweede reden waarom een accurate bestudering van de Grote Sprong Voorwaartsniet van de grond kwam, is populariteit die Mao nog steeds in China geniet. Hoewel men niet helemaal de ogen sluit voor zijn misdaden, is er van een de-Maoïsering analoog aan de destalinisatie in de Sovjet Unie in de verste verte geen sprake. Volgens de Chinese Communistische Partij was Mao ongeveer 30% fout en 70% goed. Mao wordt feitelijk gezien als de laatste in een lange rij van dynastieke heersers, die goed wilden doen, maar daarin door corrupte en kwaadwillende onderknuppels tegengewerkt is. Men is bereid zijn miskleunen met de mantel der liefde te bedekken.

Op basis van de door Dikötter ontsloten data kan het aantal onnodige doden ten gevolge van Mao’s krankzinnige ideeën die samen de Grote Sprong Voorwaartsuitmaken op minstens 45 miljoen worden geschat. Met dit schokkende aantal wordt onmiskenbaar duidelijk op welke schaal zich deze ramp zich afspeelde. Dikötter maakt eveneens korte metten met de mythes dat het grote aantal doden vooral het gevolg was van natuurrampen en dat de Sovjet-Unie China dwong om zijn enorme leningen versneld in natura terug te betalen. Hij laat er geen misverstand over bestaan dat ‘Mao was the key architect of the Great Leap Forward, and thus bears the main responsibility for the catastrophe that followed’.

Mao’s ambitie om het achterlijke, door oorlogen uitgeputte China op te stuwen in de vaart der volkeren kreeg gestalte in de Grote Sprong Voorwaarts. De bedoeling was om binnen vijftien jaar Groot-Brittanië voorbij te streven op het gebied van staalproductie en van China een supermacht te maken. De pijlers voor dit beleid waren een spectaculaire verhoging van de agrarische en industriële productie. Vanuit de regering worden volstrekt onhaalbare ‘targets’ geformuleerd waar elke fabriek, collectieve boerderij, regio of provincie aan moest voldoen. Privébezit werd afgeschaft en de bevolking - het enige waar China inderdaad een surplus aan had - werd rücksichtlos geherrangschikt op basis van door de regering ingeschatte economische noodzakelijkheid. Dit hield in de praktijk in dat zo ongeveer de gehele boerenbevolking werd samengedreven in communes, waar met verbijsterende inefficiëntie de toch al schrale landbouwproductie helemaal ten gronde werd gericht.

Onvoorstelbare stupiditeit

Mao’s massamoord staat vol met voorbeelden van de onvoorstelbare stupiditeit van de maatregelen die tot de Grote Sprong Voorwaarts moesten leiden. De Grote Mussen Campagne en het massaal in primitieve oventjes omsmelten van alle mogelijke ijzeren voorwerpen en gereedschappen zijn bekend. Maar ook Mao’s grootse irrigatieplannen droegen bij aan een langdurige vernieling van landbouwgronden; het fenomeen van de daardoor veroorzaakte verzilting van vruchtbare grond was blijkbaar onbekend bij de Chinese beleidsmakers.

Op luchtfietserij gebaseerde quasi-inzichten dat door extra diep ploegen (er ontstaat een ware concurrentiestrijd tussen verschillende landbouwcommunes over wie de diepste voren produceert) spectaculaire verhoging van de oogsten zou garanderen of de overtuiging dat door enorme hoeveelheden zaad zo dicht mogelijk op elkaar te zaaien die tot hetzelfde glorieuze resultaat zou leiden, leveren alleen rot, verderf en toenemende honger op. Door de verschrompeling van de veestapel werd menselijke ontlasting verzameld om de akkers te bemesten. Uiteindelijk werden zelfs verse lijken vermalen om de vruchtbaarheid van de grond te vergroten. Kind van de rekening was dus vooral de boerenbevolking, die uit wanhoop met het eten van modder, leem of elkaar probeerde in leven te blijven.

Kritiek op het uitblijven van de gegarandeerde successen van de Grote Sprong Voorwaartsdoen Mao’s positie uiteindelijk wankelen. Met het uitroepen van de Culturele Revolutie enkele jaren later toont de Grote Roerganger dat hij hen die tussen 1958 en 1962 aan zijn onmetelijke wijsheid durfden te twijfelen, niet vergeten was. De Culturele Revolutie maakte korte metten met hen.

Mao’s massamoord is een zeer bijzonder boek dat terecht overal lovend is ontvangen. Op basis van zeer gedegen bronnenonderzoek wordt een gapende lacune in de twintigste-eeuwse geschiedenis opgevuld. Dikötters meesterlijke schrijfstijl en geloofwaardige compassie met de miljoenen Chinezen die Mao’s dictatuur hebben ondergaan, maken dit boek onmisbaar voor iedereen die geïnteresseerd is in zowel het China van toen als nu. Dat de huidige machthebbers met Mao’s massamoord (het boek, niet zozeer de feitelijke gebeurtenissen) in hun maag zitten, pleit alleen maar voor de waarde ervan.

Bart van den Bosch is historicus en wetenschapsfilosoof.