Recensie: Kindloos badwater

Over de precieze datering van het begin van de Koude Oorlog wordt onder historici nog steeds gedebatteerd. John V. Fleming voegt daar in The Anti-Communist Manifestos. Four books that shaped the Cold War een prachtig criterium aan toe; de Koude Oorlog begint op het moment dat sovjet-overlopers in het Westen niet meer als een ongemakkelijkheid worden beschouwd, zegt bart van den bosch.

In zijn The Anti-Communist Manifestos brengt Fleming een specifiek literair genre in kaart; de anti-communisme getuigenis. Als hoogtepunten beschouwt Fleming Darkness at Noon (1940) van Arthur Koestler, Out of the Night (1941) van Jan Valtin alias Richard Krebst, I Chose Freedom (1946) van Victor Kravchenko en Witness (1952) van de Amerikaanse journalist Whittaker Chambers. Elk boek markeert een cruciale fase in de publieke acceptatie van de gedachte dat het tussen kapitalisme en communisme nooit meer goed zou komen, of in minder neutrale termen, dat het bloeddorstige Rode Gevaar de Westerse beschaving en alles waar het voor stond, op verschrikkelijke wijze om zeep zou helpen.

Darkness at Noon maakte het grote publiek deelgenoot van het feit dat er van linkse kant grote twijfels bestonden over het socialistische experiment. Van enthousiast aanhanger van de Sovjet-Unie ontwikkelde Koestler zich door zijn traumatische ervaringen met de ware aard van het communisme in de Spaanse Burgeroorlog en de Moskouse Processen tot anti-communist. Dit heeft Koestler gemeen met de overige drie auteurs: alle vier waren ooit overtuigde communisten, die de verschrikkelijke praktijk van het leven in de Sovjet Unie niet meer konden rijmen met het excuus dat de socialistische heilstaat nu eenmaal niet zonder slag of stoot tot stand zou komen. Alle vier worden verketterd door voormalige geestverwanten die verbeten vasthouden aan de illusie dat zich ergens in het steeds groezeliger wordende badwater iets kindachtigs bevindt.

De schokkende inhoud van Out of the Night - de auteur is ervaringsdeskundig als gevangene én spion van zowel de communisten als de Gestapo - en de hardboiled en soft-pornografische vorm waarin het verhaal gegoten is, genereren hoge oplages. De Duitse inval op de Sovjet-Unie en de Japanse op Pearl Harbor maken daar echter een abrupt einde aan. Met Uncle Joe Stalin als bondgenoot moest het Amerikaanse volk niet in verwarring worden gebracht door anti-communistische lectuur.

Bij het verschijnen van I Chose Freedom was de Koude Oorlog inmiddels uitgebroken; de honger naar informatie over het werkelijke leven onder het stalinistisch juk was groot. Het enorme internationale commerciële succes van I Chose Freedom dreef Moskou tot het opzetten van een uiterst kwaadaardige lastercampagne, die werd uitgevoerd door linkse intellectuelen die in het boek een onbeschaamde aantasting van de heilige graal van het socialisme zagen. Na de spectaculaire rechtzaak rond het boek, waarin een aantal Goelag-overlevenden getuigden, werd het in het Westen steeds ongeloofwaardiger de ogen gesloten te houden voor de werkelijkheid van het communisme.

Witness van de ex-communistische, Quaker geworden Time-Life journalist Whittaker Chambers verscheen in 1952. In tegenstelling tot de andere drie was Chambers geboren en getogen in de VS en had hij, voor zijn apostasie, deel uitgemaakt van een wijdvertakt netwerk van communistische informanten. In 1948 werd hij, onder enorme belangstelling, door de House Un-American Activities Committee (HUAC) ondervraagt naar zijn activiteiten in de jaren dertig. Chambers noemde grote hoeveelheden namen, wat Amerikanen sterkte in hun overtuiging dat de samenleving in hoge mate was geïnfiltreerd door Moskou. In Witness waarschuwde de schrijfvaardige Chambers onophoudelijk voor de verschrikkingen van het communisme en de gevaren die de beschaafde mensheid bedreigden. Angst had zich definitief van de natie meester gemaakt. Fleming heeft met zijn boek een prachtige inventarisatie gegeven van de ontwikkeling van de Amerikaanse publieke opinie ten tijde van het uitbreken van de Koude Oorlog.

Een punt van kritiek is dat Fleming zich niet ontdoet van het Koude Oorlog-idioom. Door dit tekort aan distantie ontneemt Fleming zich de mogelijkheid de fundamentele vraag te beantwoorden hoe reëel de communistische dreiging in de VS na 1945 feitelijk was. Daarmee suggereert hij dat er binnen de VS werkelijk een serieuze communistische bedreiging bestond. Het kwalijke gevolg is dat met deze suggestie de troebele onderneming van McCarthy en Nixon tot op zekere hoogte gelegitimeerd wordt. Het zal dan ook geen verbazing wekken dat The Anti-Communist Manifestos wordt aanbevolen door de Conservative Book Club.

Bart van den Bosch is historicus en wetenschapsfilosoof.