Recensie: De smaak van een bonbon vergeet je na het oppeuzelen

In haar nieuwe roman De onervarenen zoekt Joke van Leeuwen opnieuw de geschiedenis op, die ze echt maakt voor de lezer. Dit keer reist haar hoofdpersoon, de jonge Odile, af naar Midden-Amerika om in het oerwoud broodbomen te oogsten. Ze neemt in haar kielzog haar 'man' en haar moeder mee. Het is de vraag bij wie van hen de wijsheid schuilt: bij de onervarene, bij de krankzinnige of bij de volgzame. Het loopt in ieder geval niet goed af.

N.B. Eerder publiceerden we voor uit Feest van het begin, de vorige roman van Joke van Leeuwen.

Weerloos kind

'Ik ben geen naïef trutje,' zo sprak Joke van Leeuwen Ilja Leonard Pfeijffer tegen toen hij suggereerde dat zij zich als Dichter der Nederlanden zou lenen voor nationalistische propaganda. En zo is dat. Van Leeuwen is een alleskunner: kinderboeken, dichtkunst, romans, ferme uitspraken, ze draait er haar hand niet voor om. It all comes naturaly, zo lijkt het en ze is ervoor bekroond. De lijst met prijzen voorin haar nieuwste roman De onervarenen is enorm, met als klappers de Constantijn Huygensprijs en de AKO Literatuurprijs voor haar laatste roman Feest van het begin. Toch valt De onervarenen een beetje tegen, misschien wel juist omdat de verwachting zo hoog gespannen is.

Niet dat het ligt aan het 'naïeve trutje' dat de hoofdrol speelt in de nieuwe roman. Bij Joke van Leeuwen wemelt het van kinderlijk denkende personages die niet helemaal in de wereld passen omdat ze anders denken, of de werkelijkheid letterlijker nemen dan die is. Maar in dit geval werkt het niet helemaal. Odile is nog een kind wanneer haar moeder door een rare actie per ongeluk in een krankzinnigengesticht belandt. Er is niemand bij wie ze kan aankloppen en nu dreigt Odile op straat te worden gezet. Haar vader kent ze niet, al heeft ze wel een vermoeden (de lezer is verbaasd wanneer zijn identiteit uitkomt, simpelweg omdat de vader niet belangrijk meer was). Ze is een bastaardkind, dat verstoten werd door haar grootouders. En haar eigenzinnige moeder weefde steeds eigenzinniger taferelen op haar weefgetouw (om haar uniciteit tegenover het opkomende fabriekswerk te benadrukken), waardoor ze steeds minder verkocht. Bepaald geen prettige omstandigheden om in op te groeien.

Historische roman

U begrijpt, we leven een tijdje terug, in de tijd waarin het leven harder was. Niet ten tijde van de Franse Revolutie zoals in Feest van het begin, maar ergens halverwege de negentiende eeuw. De onervarenen is dus een historische roman en de manier waarop Van Leeuwen tijdsaanduidingen verwijdert, net als in haar vorige roman, maakt dat je ín die tijd staat en er onderdeel van wordt, zoals in Stendhals De Kartuize van Parma. Haar historische romans zijn daardoor bijna onhistorisch, ze zijn ongemakkelijk eigentijds. Dat is alvast een kracht van Van Leeuwen.

Het 'kinderlijke' perspectief versterkt dat idee van er middenin staan en de gebeurtenissen ondergaan. Net als vele Europeanen halverwege de negentiende eeuw uit armoede volksplantingen in Midden- en Zuid-Amerika begonnen die niet tot bloei kwamen of ronduit mislukten, gaat ook Odile op avontuur met een groep arme mensen om een nieuwe boerengemeenschap te stichten in een Zuid-Amerikaans land. Daar zou altijd de zon schijnen en groeide altijd eten aan de bomen. Maar het mislukt jammerlijk, de volksplanting wordt een drama.

Niet bleu, wel slaafs

Odile was in de boot gestapt met haar moeder en haar man Koben. Odile was niet helemaal bleu, want toen haar moeder in het gesticht zat, had ze zich gauw aan een man gegeven zodat ze een dak boven haar hoofd kreeg. Dat die man een godvrezende analfabeet en boer is, sjwa. En dat die man ontspoort in hybris en een godsfanaticus blijkt, hoe had ze dat nu kunnen bevroeden? 'Ervaring doet men meestal op uit onervarenheid,' zo luidt het motto, ontleend aan Johan Goudsblom. Dat gaat wel op voor Odile. Hoewel ze in het beloofde land in haar lemen hut, inmiddels bezwangerd, toch al volwassen lijkt (of zou moeten zijn), is het haar moeder - die door iedereen voor krankzinnig wordt gehouden - die de wijze besluiten neemt die Odile uit morele slaafsheid jegens haar man niet wil opvolgen. En juist dat maakt mij als lezer onrustig. Omdat het zo klaar als een klontje is dat de boerengemeenschap enkel doden oplevert en geen oogst, denk je aan ontsnappingsroutes, aan keuzes die Odile moet maken. En ze liggen klaar, je ziet Odile al nieuwe avonturen beleven met haar vrijgevochten moeder. Maar Odile volgt gedwee haar krankzinnig geworden man. Wie is er hier nou gek?

Puccini-bonbon

De onervarenen is als een Puccini-bonbon: bitterzoet en zalig tegelijk. Er zitten prachtige Van Leeuwen-zinnen in, die smaken naar meer. Nuchter, vaak humoristisch, taalgevoelig tot op het bot: 'Zoals hij dat woord uitsprak, fier, alsof hij een vuur aanblies dat al doofde.' Van Leeuwens zinnen zijn eindeloos liefdevol: 'Het leek me een van de mooiste dingen die je in je leven kon doen: iets met stille aandacht onder je handen laten groeien.'

Maar alleen een stijl houdt een boek niet overeind, de smaak van een bonbon vergeet je na het oppeuzelen. Wat overblijft is een vage herinnering. Hoe dat komt? Misschien omdat er geen weerhaken aan het verhaal zitten. Geen diepere overpeinzing of duiding, geen linken met het heden (al zou je als je heel erg je best doet dit verhaal als allegorie voor de economische vluchtelingen kunnen zien). Het is. En dat alleen is mij als lezer niet genoeg, zelfs niet als Van Leeuwen-fan.

Fleur Speet is literair recensent. Ze schrijft onder meer voor De Morgen.