Recensie: Een geloofwaardig, veelzijdig kunstwerk

Duel, het boekenweekgeschenk, van Joost Zwagerman, is een satire, sleutelroman, zedenschets en bovenal een intelligent boek over de hedendaagse beeldende kunst. Het is hilarisch en ernstig en roept natuurlijk herinneringen op aan zijn roman Gimmick!, dat een genadeloos beeld geeft van de kunstscene in de jaren ‘80 van de vorige eeuw. Door lex ter braak.

Tussen Gimmick! en Duel zit twintig jaar en de verschillen tussen beide boeken zijn groter dan de overeenkomsten. Het is duidelijk dat de kunstwereld maar ook Zwagermans schrijverschap veranderd zijn. In Gimmick! bleef Zwagerman meer aan het sensationele oppervlak van sex en drugs, in Duel duikt hij onder en stelt vragen over authenticiteit, kunstbeleving en ervaring. Maar dat allemaal wel losjes, zonder stuiterend jargon of gewichtigdoenerij. Je realiseert je het eerder achteraf dan tijdens het lezen, het meeslepende verhaal staat voorop.

Zwagerman houdt van beeldende kunst en heeft kennis van zaken. Anders dan de meeste literatoren zoekt hij niet het verhaal, ‘het plaatje’ maar het wezen van de kunst. Ook in Duel laat hij zien een stevige greep op de ontwikkelingen in de beeldende kunst te hebben en die ironisch naar zijn hand te kunnen zetten zonder plat of populistisch te worden. Tegelijk gaat hij een stap verder: in Duel is Zwagerman ook kunstenaar. Aan de hand van zijn hoofdpersoon Emma Duiker creëert hij een geloofwaardig, veelzijdig kunstwerk dat bij mij het verlangen wekte het gerealiseerd te zien. Een naïeve lezerswens want vanuit conceptueel oogpunt, waarin het idee belangrijker is dan de uitvoering, is het werk er al door het verhaal. Met Duel heeft Zwagerman dus twee vliegen in een klap geslagen: het is literatuur en beeldende kunst tegelijk.

Bij eerste lezing maken herkenning en ontmaskering een substantieel deel van het leesplezier uit. Wie is wie, wat staat voor wat staat en hoe is dat getypeerd. Zwagerman maakt het de lezer niet moeilijk, je hoeft geen groot kenner van de beeldende kunst te zijn om te zien dat in Duel het Hollands Museum voor het Stedelijk Museum in Amsterdam staat, dat in de snoeverige maar ook niet onsympathieke directeur Jelmer Verhooff de onlangs vertrokken directeur Gijs van Tuyll schemert, dat wethouder Wijffels geënt is op Carolien Gehrels.

Het uitgangspunt van het verhaal is de verbouwing van het Hollands Museum. Op last van de brandweer is het gesloten en de directeur heeft als anti-kraakwacht zijn intrek genomen in de Nieuwe Vleugel van het museum. In de ruime zalen, nu woonvertrekken, overpeinst hij zijn bevoorrechte positie. Maar zijn val is nabij, dat heeft de eerste proloog in een flash back al aangekondigd: de stoere duik van ‘de hoge’ in zijn jonge jaren werd een pijnlijke en smadelijke klap op het water.

Tijdens Duel, de laatste tentoonstelling voor de meerjarige sluiting, was ook werk van de jonge veelbelovende kunstenaar Emma Duiker te zien. Zij schildert werken van hedendaagse meesters zodanig nauwgezet na dat haar kopieën nauwelijks of niet van het origineel te onderscheiden zijn. Dit ambachtelijke proces legt zij stap voor stap vast op foto en video. Zij kopieert om op de huid van de kunstenaar te zitten en om zich in de vorm van een minutieuze re-enactment het werk toe te eigenen. Voor Duel heeft zij de onbetaalbare Mark Rothko Untitled No.18 uit de collectie van het Hollands Museum gekopieerd.

Oog in oog met de kenner jongleert Zwagerman met Rothko. Hij laat schilderijen van hem in elkaar over lopen om zijn eigen versie van Untitled No.18 te maken, in werkelijkheid bevindt die zich in het Guggenheim Museum maar dan anders van opzet en kleur. Mogelijk gooit Zwagerman ook het balletje van het Boijmansschandaal op. Enkele jaren terug immers wilde de directeur van Boijmans Van Beuningen zijn Rothko verkopen om de oplopende kosten van de verbouwing te kunnen dekken.

Het verhaal schiet voorwaarts als Verhooff te horen krijgt dat de Rothko die na afloop van de tentoonstelling in het depot is beland, de kopie is en dat het origineel spoorloos is. Onderzoek leert dat Emma Duiker aan haar kunstwerk een dimensie heeft toegevoegd. Zij heeft het gestolen, geleend, geruild, meegenomen of hoe je het ook noemen wilt om het schilderij tot leven te wekken. Haar doel is het te bevrijden uit de kunstmatige wereld van het museum en het grote geld en het terug te brengen naar de mensen. Daartoe is de Rothko nu on tour: naar Oslo, Praag, Gdansk.

Haar actie lijkt op de roemruchte performance van de kunstenaar Ulay uit 1976. Nadat hij een meters grote kopie van het schilderij De arme kunstenaar van Carl Spitzweg voor de kunstacademie van Berlijn had gehangen, stal hij uit de Neue Nationalgallery het origineel. Vervolgens ging Ulay met het schilderij, dat voor de Duitsers zoiets als het symbool van hun ziel is, naar Kreuzberg en hing het in de woonkamer van een arme Turkse familie. Deze actie werd stap voor stap gefilmd net zoals Emma Duiker elke beweging van het schilderij in de wereld op video vastlegt.

Hoe Verhooff zijn Rothko terugkrijgt is meer een kluchtig ingrediënt van het verhaal, de conditie waarin een scherpe bonusvraag over authenticiteit. Zeker is dat Emma Duiker, de kunstenaar, de grote winnaar is. Zij heeft met haar queeste naar de authentieke ervaring aangetoond dat die te vinden is in de moed en wil de dingen op losse schroeven te zetten. Het museum is de plaats van geconditioneerde ervaringen - het feit dat Verhooff als afronding van de performance en Zwagermans verhaal Duikers werk voor het symbolische bedrag van een euro koopt, onderstreept dat. Een gebeurtenis krijgt pas betekenis en waarde als het in de vorm van een kunstwerk of verhaal is afgerond en in het museum of de literatuur is bijgezet.

Lex ter Braak is directeur van het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst. Hij schreef de afgelopen maanden voor Athenaeum met carte blanche.

U krijgt het boekenweekgeschenk gratis bij aankoop van € 12,50 aan boeken, ook via de webwinkel van Athenaeum Boekhandel.