Recensie: De apocalyps, goed gedocumenteerd

Met zijn Oorlog met de Salamanders uit 1936 (nu vertaald door Irma Pieper) wordt het werk van de Tsjechische Karel Čapek vaak in het rijtje gezet van de sombere toekomstvisioenen uit die tijd, zoals Zamjatins Wij, Huxley’s Brave New World, en 1984 van Orwell. Dat is niet terecht: nergens wordt de ondergang van de mensheid zo rijk gedocumenteerd en smakelijk opgediend als in deze oorlog om de wereldmacht.

Gevaarlijke zeemonsters, makkelijk te dresseren

Niemand kan vermoeden dat de ondergang van de wereld wordt ingeluid als de onbehouwen en vrijwel altijd aangeschoten Tsjechische kapitein J. van Toch met zijn Hollands schip de Kandong Bandoeng zijn anker uitwerpt bij het onooglijke eilandje Tanha Massa, ten westen van Sumatra. Hij hoort daar geruchten over gevaarlijke zeemonsters in de nabijgelegen Devil Bay. ‘Zwart bijgeloof,’ roept hij uit met het joviale overwicht van een ontwikkeld man.

Voor die gevaarlijke opmerking krijgt de kapitein tweehonderd roepiah boete, die als volgt wordt afgewikkeld:

‘Eerst dreigde hij alle Batakkers ter wereld uit te moorden, daarna bond hij in tot driehonderd schoppen en uiteindelijk zou hij zich tevreden stellen met het opzetten van de burgemeester voor het koloniaal museum in Amsterdam; de Batakkers van hun kant, zakten van tweehonderd roepiah naar een ijzeren pomp met wiel en bleven ten slotte bij de eis dat de kapitein bij wijze van boete zijn benzineaansteker moest geven.[…] Aldus werd de vrede op Tanah Masa hersteld; maar kapitein J. van Toch wist dat de eer van het blanke ras op het spel stond.’

Van Toch gaat op onderzoek uit en ontdekt een bloeiende kolonie van de Andrias Scheuchzeri, reuzesalamanders, waarvan alleen een enkel fossiel exemplaar bekend is. (Dat bevindt zich in het Teylers museum te Haarlem.)

Het beest is gemakkelijk te dresseren, blijkt te kunnen leren praten, en beschikt bovendien over een bijzonder goed ontwikkelde fijne motoriek.

Kortom, uitermate geschikt als goedkope arbeidskracht. Er ontstaat een levendige en massale handel in de beesten, die in uiteenlopende kwaliteiten worden geleverd, van heavy tot trash. Ze worden verhandeld om wereldwijd onderzeese werken uit te voeren, voor havens, kanalen en deltawerken. En zoals dat gaat in de economie zijn ze binnen enkele jaren ook nog eens onmisbaar als consument.

Het einde van de wereld?

Het is al veel te ver heen met de macht van de Salamanders als deze sinistere waarschuwing klinkt in een anoniem Brits pamflet:

‘Ooit had men het over het gele, het zwarte en het rode gevaar, maar dat waren tenminste mensen, en van mensen kunnen we ons bij benadering voorstellen wat ze kunnen willen. Maar ook al hebben we er nog geen idee van hoe en waartegen eigenlijk de mensheid genoodzaakt zal zijn zich te verdedigen, één ding moge in elk geval duidelijk zijn: als aan de ene kant de Salamanders staan, zal aan de andere kant de héle mensheid staan.’

De Salamanders (inmiddels met een hoofdletter geschreven) hebben onder water een dermate hoge graad van technologie ontwikkeld, dat ze Afrika en grote delen van Europa, Amerika en Azië onder water zetten voor levensruimte. Het einde van de wereld is nog maar een kwestie van tijd.

Een tijd van toekomstbeelden

Karel Čapek was een prominente figuur in het Tsjechische intellectuele leven, hij was bijvoorbeeld een goede vriend van president Masaryk. In de Europese literatuur steeg zijn ster snel en hij gold als serieuze kandidaat voor de Nobelprijs toen hij overleed in 1938.
Hij schreef zijn Oorlog met de Salamanders in 1936, een tijd waarin in Europa de druk tussen verschillende wereldideologieën als communisme, fascisme en nationaalsocialisme stevig werd gevoeld.

Meerdere schrijvers gaven in deze tijd een toekomstbeeld van de wereld. Jevgeni Zamjatin in Wij (1924), Aldous Huxley met Brave New World (1932) en George Orwells 1984 (1948) voorzien een gesloten technologisch universum op basis van een ideologie en de vernietigende invloed daarvan op het individu. Tegenover deze koude geperfectioneerde wereld zetten zij de menselijke kant aan de hand van een dissident, verwikkeld in een liefdesrelatie. Deze wereld is uiteindelijk niet te verslaan door de eenling tegenover de massa, vlucht (Zamjatin), zelfmoord (Huxley) of aanpassing (Orwell) zijn de opties. Niets waar je vrolijk van wordt.

Geen dystopie zo rijk en smakelijk

In de universele ramp die Čapek ons voorzet is dat helemaal anders. De ondergang wordt nergens zo rijk gedocumenteerd en smakelijk opgediend als in deze Oorlog met de Salamanders. Vergaderverslagen van de Volkerenbond, communistische partij, vakbond of vereniging van salamanderofielen, artikelen uit alle kranten van de wereld, persberichten vanuit alle nationale regeringen, diplomatieke telegrammen en wetenschappelijke verhandelingen over de biologische, economische of de sociale aspecten van de Andrias Scheuchzeri, Capek trekt alle bronnen open om verslag te doen van de strijd tussen land- en waterdier. De lappendeken van tientallen gezichtspunten leidt tot een realistische documentaire, die zonder onderbreking de humoristische spanning oplevert van een volgehouden gedachte-experiment.

En wat bij Zamjatin, Huxley en Orwell uitloopt op een griezelige hermetische wereld met duidelijke verwijzing naar deze of gene ideologie, is misschien bij alle humor nog veel enger in Oorlog met de Salamanders. Wat nou als hij met de Salamanders op de slavenhandel doelde? Of zijn het de arbeiders, de Joden, de nationaal-socialisten, de fascisten, een tsunami van islamisten, de communisten of de Amerikanen? De Oorlog met de Salamanders zal altijd blijven prikkelen tot dit soort vragen.

Gelukkig wordt de ramp bij Čapek nog maar net afgewend. De schrijver raakt met zichzelf in tweestrijd over de afloop. Hij komt tot de conclusie dat salamanders zich uiteindelijk helemaal als mensen zullen gaan gedragen en elkaar uitmoorden. Ook daarin blijken ze succesvoller dan de mensen ooit zijn geweest.

Bert van den Assem is werkzaam als communicatieadviseur. Hij schreef boekrecensies voor de Haagse Courant en het AD.