Recensie: In het encyclopedische souterrain

Om in Athenaeum  Boekhandel  Amsterdam bij de afdeling Klassieke Oudheid te komen moet je een smalle trap afgaan. De trap voert naar een kleine, vierkante ruimte, niet groter dan de cel van een  monnik waarin de boekenkasten hoog langs de muren oprijzen.  Als je eenmaal bent afgedaald   voltrekt zich een klein wonder. Het souterrain heeft de rijkdom van een archeologische vindplaats  waar verleden en heden in  elkaar over lopen.  De contouren van steden die onder  het puin van de geschiedenis begraven liggen, worden er zichtbaar, de stem van allang gestorven schrijvers in vele talen gehoord, de nabijheid van de goden voelbaar.  Het is bijna onmogelijk de trap weer op te gaan zonder iets uit deze put van het verleden mee te nemen:  die vermenging vraagt om vervollediging, zegt lex ter braak.

Hier stuitte ik onlangs op de Histoires Grecques van de Franse hoogleraar Maurice Sartre. Dit magnifieke boek is onder dezelfde titel in het Engels vertaald en hopelijk ook snel in het Nederlands. Aan de hand van zeer uiteenlopende Griekse documenten, literaire, wetteksten, opschriften, decreten voert Sartre de lezer de wereld van de oude Grieken binnen. Elk hoofdstuk begint met een welgekozen fragment  en vervolgens laat Sartre op klassiek  filologische wijze zien wat er staat, hoe het geïnterpreteerd is of juist geïnterpreteerd kan worden. Hij maakt de lezer deelgenoot  van wetenschappelijke vragen en controverses en  aarzelt niet duidelijke standpunten in te nemen. Als een archeoloog borstelt hij het vuil van elk stukje tekst af, keurt de frisse kleur en textuur en legt het als een mozaïeksteentje op de grond. Gaandeweg wordt duidelijk dat de steentjes samen zoiets  als een geschiedenis van verhalen over de Grieken vormen - en dat de hoofdstukken zich zowel op micro- (op zichzelf staand) als op macroniveau (samenhangend)  laten lezen. De interne dynamiek en samenhang worden verzekerd door de terugkeer van motieven, figuren en gebeurtenissen. Het lukt Sarte zonder enige schoolmeesterachtige droogheid of perkamenten geleerdheid leven te geven aan de Grieken. 

Bekende onderwerpen als de slavernij, de positie van de vrouw, de ontwikkeling van de democratie, de oorlogen, de opkomst van de tirannen worden door hem onder de loep genomen en vanuit een ander perspectief bekeken. Zijn focus is eerder de rand dan het centrum. Veel aandacht heeft Sartre dan ook voor de kolonisatie van de wereld door de Grieken en wat hun ontmoeting met andere culturen voor hen betekende. De Griekse cultuur is vanuit zijn perspectief geen gesloten en statische eenheid maar een zich ontwikkelende veelheid (van stadsstaten, streken, gebieden) in samenhang met andere culturen - zoals die van het oosten. De gedachte dat de Griekse beschaving louter superieur en verheven was, wordt door Sartre op z'n minst gerelativeerd. Zij waren mensen tussen de mensen. Met ironische instemming voert hij de achttiende eeuwse Franse Jezuïet Lafitau op die een parallel zag tussen de Indianen en de Grieken en constateerde dat zij ook wilden waren geweest.

Sartres tempering van de heroïsche overlevering is weldadig. Dat nationale overheden daar anders over denken is de inzet van James Cuno's polemische boek Who owns Antiquity.  De grote beschavingen uit het verleden zoals de Griekse, Romeinse, de Chinese worden geclaimd door nationalistische overheden die zich als hun rechtmatige erfgenamen beschouwen. Om 'hun' erfgoed te beschermen zijn internationale verdragen opgesteld die de verwerving van opgegraven artefacten door andere dan de landseigen musea bijna onmogelijk maken. Cuno, directeur van het Art Institute of Chicago, keert zich hier fel tegen, in een meeslepend betoog vol zijpaden en hoog opgetaste noten. Zijn boek is daarmee een variant van het door hem voorgestane encyclopedische museum. Dat is het museum waarin voorwerpen uit allerlei tijden en culturen te zien zijn, dat laat zien dat culturen steeds in beweging zijn, permanent aan verandering onderhevig door invloeden van buitenaf - het is per definitie een multicultureel museum en symbool van de internationale diversiteit.

Daartegenover staat het nationale museum van de natiestaat dat een eenduidig beeld van de eigen glorierijke cultuur moeten geven. Het is een politieke claim op een verdwenen cultuur uit het verleden, een cultuur die door andere mensen gedeeld werd en zich binnen - en buiten - andere grenzen voltrok. Zo kende het oude Griekenland andere grenzen dan het huidige, was zijn bevolking anders samengesteld enzovoort.  Het verzoek van de Italiaanse regering aan de Amerikaanse regering om de invoer van antieke voorwerpen te beperken is illustratief. Het is gestoeld op de overweging dat de voorwerpen een 'source of identity and esteem for the modern Italian nation' zijn en dat zij 'derive from cultures that developed autonomously in the region of present Italy'. De gedachte dat culturen zich autonoom ontwikkelen en dat de producten daar de zuivere voortbrengselen van zijn, is  op z'n best een armzalige politieke constructie en op z'n slechtst een nationalistische leugen. Men legge Histoires Grecques er maar naast.

Verspreiding van voorwerpen is juist eerder aan te bevelen dan tegen te houden, stelt Cuno. Het komt het onderzoek, het behoud en de zichtbaarheid ten goede. Snerend verwijst hij naar al de zogenaamde belangwekkende voorwerpen die geruisloos in de depots van de nationale musea verdwijnen zonder zelfs maar beschreven te zijn. 

Het betoog van Cuno is overtuigend dwars.  Zijn pleidooi voor het encyclopedische museum in nationalistische tijden is een terechte oproep anders met  erfgoed, geschiedenis  en objecten om te gaan. 

In het encyclopedische souterrain van Athenaeum is hij gehoord en mee naar boven genomen. Je hoeft bij de uitgang alleen maar af te rekenen om het boek  als voorwerp van de multiculturele wereld ongehinderd mee te nemen en te verspreiden.

Lex ter Braak is directeur van het Fonds voor beeldende kunsten, vormgeving en bouwkunst. Hij schrijft daarnaast regelmatig over literatuur en beeldende kunst voor o.a. Vrij Nederland. Lex ter Braak heeft de komende vier maanden carte blanche - hij kiest vrijelijk uit de collectie van Athenaeum Boekhandel titels om over te schrijven.