Recensie: Overal lopen dames met hondjes

'De werkelijkheid laat zich hier alleen op literaire wijze verwoorden,' zegt een vriend tegen Michel Krielaars op zijn eerste reis naar de toenmalige Sovjet-Unie. Toen Krielaars er bijna twintig jaar later als NRC Handelsblad-correspondent ging wonen, bleek Anton Tsjechov dan ook een perfecte gids om het land en haar inwoners te doorgronden. In Het brilletje van Tsjechov. Reizen door Rusland maakt hij, na vijf jaar correspondentschap, de balans op. Dat levert een weinig hoopvol, maar daarom niet minder interessant portret op van een land in permanente staat van verval. Door korneel de ruiter.

N.B. Op zondag 16 maart geeft Michel Krielaars in Athenaeum Boekhandel Haarlem een lezing over Het brilletje van Tsjechov.

Van Taganrog naar Odessa

Krielaars kiest ervoor om Rusland te portretteren door in Tsjechovs voetsporen te treden en diens omzwervingen door het land na te reizen. Van zijn geboorteplaats Taganrog gaat het naar Moskou, Vladivostok en het Russische Eiland, Sint Petersburg, Jalta en Odessa, en een groot aantal provinciale steden en dorpen. Onderweg bezoekt Krielaars musea, herdenkingsplaatsen, demonstraties, ziekenhuizen en cafés, en praat hij met een grote verscheidenheid aan Russen: wetenschappers en taxichauffeurs, schrijvers en kerkelijken, boeren en agenten.

In zijn reisverslag verweeft Krielaars anekdotes uit zijn tijd als NRC-correspondent, en vertellingen uit en over het leven van Tsjechov. Dat zorgt ervoor dat Het brilletje van Tsjechov af en toe erg fragmentarisch aandoet: in korte, afgebakende hoofdstukken behandelt Krielaars onderwerp na onderwerp, vaak zonder al te duidelijke thematische samenhang. Het ene moment beschrijft hij het stichtingsverhaal van Jaroslavl, dan weer gaat het over alcoholisme in het Rusland van nu, dan weer een over een bootreis die Tsjechov meer dan een eeuw geleden maakte. Zo doet hij op een associatieve manier verslag van zijn reis door Rusland, waarbij zijn tempo soms te hoog ligt en ook de Russische maatschappij af en toe wat schetsmatig getypeerd wordt.

Maar misschien is het ook niet mogelijk om op een andere manier van Rusland verslag te doen; het land is zo groot, chaotisch en uiteenlopend, dat het ondoenlijk is om een coherent beeld te geven. Tsjechov wist het land te 'vangen' door zijn verhalen over het Russische leven van alledag, maar Krielaars is ambitieuzer: weliswaar kijkt hij 'door de bril van Tsjechov' naar de samenleving, maar hij koppelt zijn observaties bovendien aan de Russische geschiedenis en hedendaagse politieke situatie.

Het nareizen van literaire grootheden

Deze werkwijze doet in een aantal opzichten denken aan het vorig jaar verschenen Reizen zonder John, waarin Geert Mak verslag doet van zijn reis door de Verenigde Staten, in navolging van John Steinbeck. Mak en Krielaars gebruiken beiden een reis in navolging van een literaire grootheid om te reflecteren op de staat van de landen die ze doorkruisen, en de veranderingen die er hebben plaatsgevonden. En evenmin als Mak dat deed van de Verenigde Staten in de eenentwintigste eeuw, schetst ook Krielaars een allesbehalve positief beeld.

Het verschil is dat de Verenigde Staten, in de optiek van Mak, pas enkele decennia bezig lijken aan een geleidelijke neergang als wereldmacht. In Het brilletje van Tsjechov blijft bovenal het beeld hangen van een land waar nooit echt iets verandert. Niet voor niets ziet Krielaars overal de personages die Tsjechov in zijn werk zo haarscherp portretteerde. Zo blijkt de promiscue 'dame met het hondje', uit het gelijknamige verhaal van Tsjechov, nog steeds rond te lopen,

'maar draagt nu een witte minirok en een strak truitje. In plaats van een parasol houdt ze in haar linkerhand een met veel goudbeslag versierde witte tas. In het begin van de eenentwintigste eeuw is zíj de verleider. Trippelend op haar hoge hakken naast haar witte foxterriër, biedt ze haar jonge lichaam aan in ruil voor vijftig euro. "Ga je met me mee?" vraagt ze uitdagend aan iedere man wiens blikken ze vangt.'

Sterker nog, 'overal lopen dames met hondjes,' noteert Krielaars over een boulevard in het eenentwintigste-eeuwse Rusland. En ook andere personages uit Tsjechovs werk, zoals de grootgrondbezitter Lopachin uit De kersentuin, blijken nog steeds in andere gedaanten rond te lopen.

De Russische ziel

'Ik merkte dat Rusland nog altijd vastzat in dezelfde modder waarin het al eeuwen eerder was vastgelopen,' merkt Krielaars dan ook op. Hoewel hij op zijn reis door Rusland een aantal interessante, progressieve mensen ontmoet, blijkt het merendeel van het volk zich nog steeds in een voortdurende staat van besluiteloosheid te bevinden - dezelfde apathie die Tsjechov zo vaak portretteerde. Het is de Russische ziel - 'permanent op zoek naar een levensvervulling, die ze nooit zouden vinden' - die werkelijke verandering onmogelijk maakt. Dat blijkt uit Tsjechovs verhaal 'Mijn leven', uit De kersentuin en Krielaars zelf wordt er ook keer op keer mee geconfronteerd. Een oplossing blijft uit: de hoofdpersonen in Tsjechovs verhalen en toneelstukken weten zich niet te ontworstelen aan hun besluiteloosheid. Zo komt ook Krielaars niet tot een uitweg.

Dat maakt Het brilletje van Tsjechov tot een bijzonder reisverslag. Scherpe observaties en een scala aan fascinerende Russen die ten tonele worden gevoerd, zorgen voor een mooi, rijk beeld van het hedendaagse Rusland. Maar ondanks de tsjechoviaanse ironie - bijvoorbeeld in een memorabele passsage bij de ontnuchteringspolitie, waar een parade aan dronken Russen voorbij komt - overheerst in Krielaars' werk de tragiek van een volk en land zonder perspectief.

Korneel de Ruiter studeert Literatuurwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam en liep stage bij Athenaeum.nl.