Recensie: Een arabische toekomst?

‘Hondezoon! Ik neuk de moeder van je vader!’ Dagelijks taalgebruik, uitgespuugd door de Syrische neefjes van de jonge Riad. En omdat hij blond is, is hij in hun ogen een Jood, een minpuntje dus. Riad, geboren in Parijs, zoon van een Franse moeder en een Syrische vader, brengt zijn jeugd door in het Libië van kolonel Khadaffi en het Syrië van Hafiz al-Assad. In zijn autobiografische graphic novel De Arabier van de toekomst schetst Riad Sattouf hoe hij, westers getint opgevoed, bij islamitische familieleden moet opgroeien in dictatoriale samenlevingen waar hij niets van begrijpt.

Mercedes

De Arabier van de toekomst werd afgelopen januari uitgeroepen tot het beste album van het toonaangevende stripfestival in het Franse Angoulême. Van het boek zijn in Frankrijk inmiddels zo'n 170.000 exemplaren verkocht. Sattoufs verhaal schetst een jeugd in het dictatoriaal geregeerde Libië onder kolonel Khadaffi, een land waar levensmiddelen maar beperkt leverbaar zijn, een woning weliswaar makkelijk is te vinden, maar waar het regime over ieders schouder meekijkt.

Riads Syrische vader is hoogopgeleid, maar kan in Frankrijk geen baan op zijn niveau vinden. Hij is geen overtuigd islamiet, maar houdt wel vast aan bepaalde islamitische geloofs- en familiegebruiken. Hij omarmt de wijze waarop kolonel Khadaffi het arme Libië probeert op te stoten in de vaart der volkeren, maar heeft ondertussen wel een hang naar een beetje luxe leven: een riante villa met zwembad en een Mercedes, dat is zijn droom.

Moeder

Het van bovenaf gedirigeerde Libische staatssocialisme, in combinatie met de islamitische godsdienst, brengt de jonge Riad en zijn moeder soms in een lastig parket. Zo mogen vrouwen alleen op bepaalde dagen boodschappen doen en mannen op andere dagen. Wanneer Riad wil spelen met vriendjes uit de buurt, blijkt dat ook aan bepaalde regels te moeten voldoen. Opmerkelijk is de gedweeë rol die de moeder vervult: het opvoeden van Riad, huishoudelijk werk en luisteren naar de gloedvolle commentaren van haar man over het Libische regime. Af en toe maakt ze een kritische opmerking, maar daar wordt meestal niet naar geluisterd.

Duidelijk wordt dat haar rol als moeder in Frankrijk toch anders geweest moet zijn, daar had ze een baan terwijl haar man voor de kost moest sappelen. Daar was ze het hoofd van het gezin. Dat zij haar man volgt naar een situatie waarin de rollen zijn omgedraaid, blijft raadselachtig. De liefde voor haar man degradeert haar naar een bijrol in hun nieuwe land. De jonge Riad - hij lijkt voortdurend een jaar of vijf te blijven - heeft blijkbaar genoeg westerse opvoeding meegekregen om zich continu te kunnen verbazen over zijn nieuwe leefsituatie maar accepteert tegelijkertijd zonder veel mokken de 'levenslessen' van zijn vader over wapens, jagen, eerbied voor Allah en voor familieleden. Naarmate het verblijf van het gezin in Libië langer duurt, wordt de tegenstelling tussen het 'Westen' en het 'Oosten' steeds duidelijker.

Franse oma

Sattouf weet dat op subtiele maar indringende wijze duidelijk te maken. Niet zozeer met woorden maar door de onmiskenbare verschillen in oosterse en westerse levensstijl te laten zien. Na het afscheid van Libië is het gezin korte tijd terug in Frankrijk. Daar is Riads Franse oma, een geëmancipeerde vrouw die weet wat ze wil en haar eigen weg gaat. Zij vormt een schril contrast met zijn Syrische grootmoeder die hij terugziet wanneer het gezin naar Syrië verhuist. Daar is alles strenger geregeld dan in Libië, zo blijkt. Riads vader lijkt daar steeds meer in zijn element te zijn, en de bizarre persoonsverheerlijking van Assad doet daar niets aan af. Familieverhoudingen hebben een autoritair karakter, maar bovendien openbaart zich in de samenleving het fundamentele verschil tussen sjiietten en soennieten. Gelukkig legt Sattouf voor de lezer nog even uit wat dat is: een verschil van opvatting over wie zich de ware opvolger van de profeet Mohammed mag noemen.

Met zijn schets van de Syrische samenleving in het begin van de jaren tachtig, weet hij – misschien onbedoeld – de basis bloot te leggen van de huidige conflicten in Syrië en Irak, tussen een machthebber als de huidige president Assad, opstandelingen in hun drang naar meer vrijheid en de strikte gelovigen van Islamitische Staat. Riads confrontatie met zijn pesterige Syrische neefjes draagt niet bij tot een gelukkige jeugd. Vrienden worden ze niet. Is dit het conflict tussen de Arabische wereld en het Westen, teruggebracht tot een familieruzie op microniveau?

Figuranten en kleuren

Als dat zo is dan doet Sattouf dat in een tekenstijl die op het eerste gezicht nogal naïef aandoet, cartoonesk bijna, maar filmisch tegelijk. Het boek leest als een animatiefilm die nog gemaakt moet worden. Vader, moeder, de kleine Riad, de familie, maar ook figuranten als een taxichauffeur, een winkelbediende, een politieagent, lijken clichématig in beeld gebracht (taxichauffeur: ongeschoren, met peuk, nonchalante houding; politieagent: zwart uniform, zonnebril, strenge blik), maar zo herinnert Sattouf zich blijkbaar zijn verleden, of heeft het zich bij hem gevormd. Film is Sattouf overigens niet vreemd: in 2009 maakte hij als regisseur zijn debuutfilm Les Beaus Gosses (Engelse titel: The French Kisses, over ontluikende tienerliefde).

Misschien is zijn filmische blik ook verantwoordelijik voor het opmerkelijke kleurgebruik in De Arabier van de toekomst. Zo is de achtergrond van het verhaalgedeelte in Libië onbestemd woestijngeel, dat lijkt logisch, het Parijse gedeelte is in blauw, als een vertrouwenwekkende thuishaven. Maar waarom zijn de passages in Syrië in roze? Is dat een tussenkleur, om aan te geven dat Riads keus voor het Westen of het Oosten nog niet uitgekristalliseerd is?

Kloof

In De Arabier van de toekomst wordt Riad door zijn vader min of meer gedwongen te kiezen voor een leven in de Arabische wereld. Sattouf weet, met de onbevangen blik van een kind, op overtuigende wijze de kloof tussen de Westerse wereld en haar tegenhanger in beeld te brengen. Het kleine jongetje Riad heeft nauwelijks een mogelijkheid zijn eigen weg te gaan, ouders bepalen zijn leven en toekomst. Op de tekening op de laatste pagina van het boek - het gezin stapt opnieuw in het vliegtuig richting Damascus - kijkt hij wanhopig achterom terwijl het angstzweet hem uitbreekt. Gaat hij als Arabier de toekomst in of maakt hij een andere keuze? Wordt vervolgd, schrijft hij onderaan.

Martin Smit is redacteur van het tijdschrift De As, publiceerde artikelen in De As, De Parelduiker, En Route en Leovardia, en is medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.