Recensie: Een glimp van de toekomst

Hoe de politieke wereldkaart er aan het einde van de eenentwintigste eeuw uit zal zien, valt niet te voorspellen. Wel kan men proberen om vanuit tendensen uit het verleden en de hedendaagse situatie de contouren van de toekomst te schetsen. De geografie is hierbij van groot belang. Althans, zo betoogt Robert Kaplan in De wraak van de geografie: Wat de wereldkaart ons voorspelt over komende conflicten en het gevecht tegen het onvermijdelijke. Een recensie door robbert helder.

Geografie en de geschiedenis

In De wraak van de geografie (The Revenge of Geography, vertaald door Margreet de Boer) stelt de Amerikaanse journalist Robert Kaplan dat de geografische factor altijd van belang zal zijn bij internationale conflicten. Na de val van de Berlijnse Muur kregen denkers en beleidsmakers het idee dat de geografie was overwonnen. De oorlogen in Afghanistan en Irak lieten op niet mis te verstane wijze zien dat deze opvatting niet juist was: de geografie bleek nog steeds van betekenis. Of zoals Kaplan het fraai verwoordt:

‘Ook al kunnen wij satellieten naar de rand van het zonnestelsel sturen – en ook al kennen de financiële markten en cyberspace geen grenzen – de Hindu Kush vormt nog steeds een grens om rekening mee te houden.’

Kaplan haast zich erbij te vermelden – en dit herhaalt hij voortdurend – dat hij géén geografisch determinist is. De toekomst ligt door de geografie niet onwrikbaar vast, want ook andere factoren, waaronder historische, demografische en economische, spelen mee. En natuurlijk de niet geringe invloed van menselijke beslissingen. Wie het belang van de geografie erkent, erkent juist de grenzen van wat het menselijk handelen vermag.

De onenigheid tussen deterministen en hun tegenstanders over het belang van de geografie loopt als een rode draad door het eerste gedeelte van het boek, waarin de ideeën van een groot aantal denkers uit de negentiende en twintigste eeuw aan bod komen. Hier laat Kaplan zien dat geografen in het verleden soms aardig in staat bleken om toekomstige ontwikkelingen te voorzien: zo bleek de Hartland-these van Harold Mackinder (1861-1947), geformuleerd aan het begin van de twintigste eeuw, ‘opmerkelijk relevant voor de dynamiek van de beide wereldoorlogen en de Koude Oorlog’. Ook voorzag Mackinder, wederom aan het begin van de twintigste eeuw, dat China de dominante geopolitieke macht in Azië zou kunnen worden.

Kaplan besluit dit eerste deel met een analyse van de belangrijkste recente ontwikkelingen: de lege ruimte op de wereld is geheel en al verdwenen, ideeën worden razendsnel verspreid door massamedia en de aanhoudende urbanisatie in met name Azië en Afrika zorgt voor nieuwe uitdagingen. De geografie is lang niet meer almachtig, zo concludeert Kaplan, maar doordat afstanden kleiner worden en ruimte steeds schaarser – en dus waardevoller – behoudt zij betekenis. Doordat landen en regio’s steeds meer op elkaar gaan lijken en – figuurlijk – dichter bij elkaar liggen wordt de wereld zowel saaier als gevaarlijker.

Scenario's langs breuklijnen

In het tweede gedeelte van De wraak van de geografie buigt Kaplan zich vervolgens over de reliëfkaart. De focus ligt op Eurazië: Rusland, Europa, het Midden-Oosten, het Indische subcontinent en China. Het hoofdstuk over Noord-Amerika vormt een topografisch buitenbeentje. De ontstaansgeschiedenissen van de besproken gebieden, waarbij naast de geografie veel aandacht is voor historische, demografische en economische ontwikkelingen, worden bondig en treffend beschreven. Kaplan besluit elk hoofdstuk met een aantal mogelijke scenario’s voor de toekomst. Hierbij zijn de menselijke keuzes vaak doorslaggevend voor hoe de toekomst er uiteindelijk uit zal gaan zien.   

Naast de scenario’s is het tweede gedeelte ook interessant, omdat het uitstekende achtergrondinformatie geeft bij het wereldnieuws van nu: de mondiale suprematie van de Verenigde Staten die onder druk staat door opkomende grootmachten, de Chinezen die hun invloed op zee proberen te vergroten en Japan dat dit met argusogen volgt, de Arabische Lente die in Syrië is uitgemond in een burgeroorlog en Rusland dat zijn invloed probeert te vergroten in de voormalige Sovjetrepublieken.

De toekomstscenario’s die Kaplan schetst, richten zich meestal op de langere termijn: zo voorziet Kaplan dat de Middellandse Zee, wanneer het stof na de Arabische Lente weer is neergedaald, opnieuw verbindend zal worden in plaats van begrenzend en dat de Verenigde Staten met haar onhoudbare zuidgrens ‘zal veranderen in een door kleurlingen bevolkt en noord-zuid georiënteerd land tussen Canada en Mexico’.

Met De wraak van de geografie heeft Robert Kaplan een erg intrigerend boek geschreven. Vlot en zakelijk beschrijft Kaplan gedetailleerd de achtergronden bij hedendaagse ontwikkelingen en probeert op basis hiervan vooruit te kijken. Dat de ondertitel wellicht wat al te sterk is aangezet – de geografie speelt ook in dit boek geen allesbepalende rol – doet niets af aan de sterke analyses. Wel is het jammer dat de gebiedskaarten schaars en vrij ongedetailleerd zijn. Een gemiste kans aangezien dit boek juist het belang van de kaart benadrukt!

Om niet verrast te worden wanneer de krant van morgen op de mat valt, is het raadzaam om samen met Robert Kaplan naar de reliëfkaart te kijken. Een glazen bol bezit Kaplan niet, wel de kennis om goed beargumenteerde scenario’s te schetsen. De enige specifieke voorspelling die Kaplan doet – het zij voorzichtig – is overigens niet uitgekomen: bij het verschijnen van dit boek is het regime in Syrië nog steeds niet gevallen.

Robbert Helder studeerde Kunstgeschiedenis (Ba) en Geschiedenis (Ma), en is boekverkoper bij Athenaeum Boekhandel.