Recensie: Een kunstwerk van een biografie

De Duitse filosoof Rüdiger Safranski schreef biografieën over Schopenhauer, Nietzsche en Heidegger, en studies over het kwaad, de romantiek en de vriendschap tussen Goethe en Schiller. Het zijn allemaal prachtige boeken voor mensen die meer over geschiedenis, literatuur en filosofie willen lezen. Ook in Goethe. Kunstwerk des Lebens bewijst Safranski zijn kunnen. De biografie van Duitslands met afstand grootste schrijver is vlot geschreven, diepzinnig en wijst je subtiel op wat een goed en rijk leven is. Door jerker spits.

In al zijn boeken benadert Safranski zijn onderwerpen - ondanks zijn grote belezenheid - onbevangen. Hij kan helder en onderhoudend vertellen. En hij schrijft niet zo maar over Schopenhauer of het kwaad, hij vertelt een verhaal, hij weet er een afgerond geheel van te maken.

Intellectueel plezier

Safranski's talent, levensgeschiedenis en filosofie te verbinden, maakt ook het lezen van zijn biografie van Johann Wolfgang von Goethe tot een genoegen. Tot een intellectueel plezier. Je leest het leven van Goethe zoals je het zou moeten lezen: met gepassioneerde belangstelling. De bekende episodes uit Goethes leven vertelt Safranski met oog voor detail en met een menselijke blik: Goethes onfortuinlijke studententijd, de ontstaansgeschiedenis van zijn debuutroman Die Leiden des jungen Werther, Goethes reis naar Italië, vanaf de Alpen langs Rome tot de gevaarlijke overtocht naar Sicilië, zijn werk aan de Faust, zijn Hauptgeschäft, en tot slot de even ontroerende als pijnlijke verliefdheid van de tweeënzeventigjarige oude grijsaard voor de zeventienjarige Ulrike von Levetzow, de oogverblindend mooie dochter van een maarschalk.

Safranski beschrijft niet alleen, hij dringt ook tot het karakter van Goethe door. Safranski's Leitmotiv is Goethes sterke liefde voor het leven. Hij beschrijft het zo:

'Hij [Goethe J.S.] was ervan overtuigd dat je alleen maar precies genoeg moet kijken, dan zou het belangrijke en het ware zich laten zien. Niks anders, geen geheimzinnigheid. Hij huldigde een wetenschap, waarbij je het horen en zien niet vergaat. Het meeste wat hij ontdekte, beviel hem. Hem beviel ook, wat hem lukte. En wanneer het anderen niet beviel, maakte hem dat eigenlijk ook niet uit.'

Zo eenvoudig schrijft Safranski. Maar hij is ook diepzinnig, bijvoorbeeld als hij schrijft dat het zoeken van betekenis in de natuur voor Goethe een 'voortzetting van de religie met andere middelen' was.

Goethe en zijn tijd

Ook de verbinding tussen Goethe en zijn tijd weet Safranski goed te leggen. Niet alleen met kunstzinnige stromingen als rococo, Sturm und Drang, Empfindsamkeit, classicismeen romantiek, maar ook als het om politiek en techniek gaat. Van paardenhoeven naar dampende stoomlocomotieven. Van gegoede burgers die hun hoed afnemen voor de adel tot zelfbewuste, mondige stedelingen. Goethe zag een nieuwe tijd komen, waarin technologie en economie definitief de dominerende waarden in de maatschappij zouden worden, ten koste van kunst en verbeelding. Even heb je het idee dat Safranski zich daarin een bondgenoot van Goethe voelt. Mephisto, de duivelsgestalte uit Faust, is niet alleen die man die tot hoogmoed verleidt, lijkt Safranski te willen zeggen. Mephisto is ook het oppervlakkige genot; commercie in plaats van kunst, vluchtig vermaak in plaats van verbeelding en fantasie.

Safranski is een biograaf die van zijn Goethe houdt: 'Zijn leven is zo helder,' zegt hij in een interview. 'Goethe was een zo ongelooflijk wakker en op het leven verliefd mens en lette op alles: ook op zichzelf. Ik ken nauwelijks een leven, dat zo door de zon van het bewustzijn beschenen is, als dat van Goethe.'

Bestseller

Het boek staat in Duitsland al een paar maanden in de bestsellerlijst. Politici schrijven er stukken over in kranten, en proberen Goethe met terugwerkende kracht voor hun karretje te spannen. 'Goethe zag de gevaren van een overgecommercialiseerde maatschappij al voor Marx,' schrijft bijvoorbeeld Sahra Wagenknecht van de Linkspartei. Lezers en literatuurwetenschappers denken aan de hand van deze biografie na over de verhouding tussen kunst en publiek in onze tijd. Bijvoorbeeld als Safranski schrijft dat Goethes werk ook de theaterbezoeker en lezer veranderde: 'de tot dan toe bedachtzame literaire publiek raakte in opwinding en kreeg de smaak voor een sensatie te pakken.'

Het is ook een boek waarin de biograaf onomwonden schrijft dat wij veel van Goethe kunnen leren: niet alleen van zijn boeken, maar ook van zijn manier van in het leven staan. Goethe als Lebenshilfe. 'Je moet weten wat je tot jezelf toelaat en wat niet,' schrijft Safranski. Soms komt hij aan de hand van Goethes leven met lessen, een vorm van Lebensberatung. Niet opdringerig, maar subtiel. Zoals zijn boek over de vriendschap tussen Goethe en Schiller je ook al een spiegel voorhield: ware vriendschap, wat is dat eigenlijk?

Safranski laat zien hoe het moet. Hij schrijft compact, helder en diepzinnig. In Goethe. Kunstwerk des Lebens staat de zo vaak bovenmenselijke vereerde Goethe voor je. Geen marmeren kolos, maar een mens. En voel je je ook nog eens verrijkt door dit boek, dat je subtiel raad geeft.

Jerker Spits is germanist.