Recensie: Een nieuwe blik op Afrika, maar geen overzicht

‘Al 40 jaar houdt de auteur zich bezig met Afrika,’ zo meldt de beschrijving achterop Stephen Ellis’ Het regenseizoen. Dat heeft zijn weerslag – Ellis’ boek lijkt in veel opzichten op het Afrika dat hij beschrijft: boordevol fascinerende historische, sociologische en economische details, maar ongeleid en enigszins chaotisch.
Ellis bekleedt de Desmond Tutu–leerstoel aan de Vrije Universiteit, en is directeur van het Afrikaprogramma van The International Crisis Group. Hij was tevens een van de deskundigen die werden geraadpleegd voor de opzet van het nieuwe ontwikkelingssamenwerking (OS) beleid van het huidige kabinet. In Het regenseizoen zet Ellis op basis van zijn historische kennis en beleidservaring uiteen wat we de komende jaren van Afrika kunnen verwachten. Van de geïnstitutionaliseerde misdaad tot de ongekende opleving van de financiële industrie – Ellis leidt de lezer langs de onderbelichte kanten van een onderbelicht continent. Door misha velthuis.

Verouderde ideeën

Om te begrijpen wat er in Afrika staat te gebeuren moeten we volgens Ellis allereerst enkele hardnekkige clichés en verouderde ideeën overboord zetten. Ten eerste moeten we van het idee af dat Afrika ‘buiten de tijd staat’ – het continent is juist sterk geïntegreerd in de mondiale economie, en ontwikkelt zich net als Azië op haar eigen niet–westerse manier.

Ten tweede moeten we af van het idee dat we in het westen een morele plicht hebben de ontwikkeling van Afrika op gang te brengen – de perverse keerzijde van deze morele houding is het slachtofferschap dat Afrikaanse leiders onterecht opvoeren als excuus voor hun bestuurlijke tekortkomingen.

Het derde verouderde idee (dat hier deels op aansluit) is dat Afrika een makkelijke prooi is voor kwaadwillenden. Deze visie onderschat de mogelijkheden van zowel de Afrikaanse volkeren als de Afrikaanse elite om hun eigen samenleving vorm te geven.

Naast zijn strijd tegen verouderde ideeën besteedt Ellis ook veel aandacht aan het fenomeen van de ‘fragiele staten’ – staten waarin de overheid serieuze gebreken vertoont en de informele ‘schaduwzijde’ van het nationaal bestuur floreert. Volgens Ellis moeten beleidsmakers beter inspelen op deze informele vorm van dagelijks bestuur om grip te krijgen op de huidige Afrikaanse realiteit.

‘In commentaren over Afrika ligt de nadruk zo vaak op alles wat het continent niet heeft, zoals efficiënte overheidsapparaten en rechtsstatelijke structuren – datgene dus wat generaties lang door mensen van Europese afkomst als normaal is beschouwd – dat nauwelijks nog aandacht besteed wordt aan datgene wat Afrikaanse samenlevingen wél hebben. Ook wanneer een efficiënt overheidsapparaat ontbreekt kunnen macht, hiërarchie en zelfs instituties bestaan.’

Overzicht, maar niet in het boek

Zinnige vaststellingen, maar Ellis slaagt er niet in zijn overzicht over het continent te vertalen naar een overzichtelijk verhaal. Er zit geen duidelijke lijn in de hoofdstukken en niet iedere alinea zit even logisch in elkaar. Het is niet makkelijk om in de beschrijving van een uitgestrekte regio een leesbare balans te vinden tussen enerzijds detail en diversiteit en anderzijds overzicht en homogeniteit.

Andere populairwetenschappelijke regiostudies zoals Kaplan’s Moesson – over de regio rond de Indische oceaan – kampen met hetzelfde probleem. Waar Kaplan zijn boek echter nog structureert op basis van de verschillende deelregio’s die hij gedurende zijn reis aandoet, lijkt Ellis zijn feitenmachine zo nu en dan op ‘random’ te zetten. Je kunt terugbladeren tot je een ons weegt – het is soms gewoon erg lastig om de essentie van een hoofdstuk vast te stellen.

Voor lezers die minder belang hechten aan rode lijnen, en tevreden zijn met een aaneenschakeling van interessante alinea’s is Het regenseizoen absoluut een aanrader. Gezien de sterke overeenkomsten tussen Ellis’ conclusies en het huidige kabinetsbeleid is het boek eveneens een aanrader voor iedereen die zijn vraagtekens zet bij het nieuwe format van OS dat het ministerie van buitenlandse zaken enkele maanden geleden presenteerde (een grotere rol voor de expertise en eigenbelang van het Nederlandse bedrijfsleven en minder aandacht voor gezondheid, onderwijs en mensenrechten). Of de ideeën die hieraan ten grondslag liggen over vijftig jaar opnieuw als gefaalde verouderde ideeën zullen worden afgedaan kan alleen de tijd leren. Het regenseizoen helpt ons in ieder geval om deze ontwikkeling kritisch te volgen.

Misha Velthuis studeerde Fysische Geografie (BA) en Politicologie, richting Internationale Betrekkingen (MA). Momenteel verzorgt hij werkgroepen politicologie aan de UvA.