Recensie: Hitlers comeback

In Daar is hij weer (Er Ist Wieder Da, vertaald door Liesbeth van Nes) beschrijft Timur Vermes wat er zou kunnen gebeuren als Adolf Hitler nu zou leven. Dit onderwerp is, zeker in Duitsland, controversieel: mag er wel humoristisch over Hitler en zijn gruweldaden geschreven worden? Vermes snijdt precies dit punt aan door Hitler grote populariteit te laten vergaren als een acteur die wel erg goed in zijn rol opgaat. Daardoor is het boek niet alleen grappig, maar is het ook een satire op de moderne samenleving. Door roel salemink.

Misverstand

Adolf Hitler is springlevend. Op een middag in de zomer van 2011 wordt hij wakker op een bouwterrein midden in Berlijn. Zijn laatste herinnering is het moment voordat hij zichzelf in 1945 het leven ontnam in de Führerbunker. Er mankeert hem niks en het is hem meteen duidelijk dat er niks anders opzit dan op verkenning uit te gaan. Een van de eerste mensen die hij tegenkomt is een krantenverkoper in een kiosk, die denkt dat hij perfecte Hitler-imitator is. Omdat de man hier wel brood in ziet laat hij hem overnachten in zijn kiosk, terwijl hij de snelle jongens van televisiebedrijf Flashlight inschakelt. Hitlers hernieuwde gang naar bekendheid is ingezet.

In de kiosk begint het misverstand dat het hele boek beheerst. Iedereen die Hitler ziet denkt dat hij een komediant is, maar dan wel eentje die zijn taak erg serieus heeft opgevat. Zijn 'act' blijkt te bestaan uit volledig geïmproviseerde redevoeringen over alles wat hem dwarszit, en dit is precies wat hem in sneltreinvaart successen oplevert op radio en televisie. Hijzelf neemt zich uiteraard bloedserieus en koppelt zijn terugkeer aan het in zijn ogen decadente en noodlijdende moderne Duitsland dat een nieuwe Führer zou kunnen gebruiken. In zijn optredens ziet hij een perfecte manier om de massa's te bereiken en zijn politieke boodschap te verkondigen.

Gevatte observaties

Hitlers' observaties van het moderne leven zijn gevat en slaan de spijker op zijn kop, zoals tijdens opnames bij een Oktoberfest waar volwassen mensen proberen 'hun verwelkte jeugd terug te eisen'. Tekenend voor het boek is ook dat hij alles beziet vanuit zijn zeventig jaar oude perspectief:

'"U hebt toch wel iets laten doen, of niet?"
"Ik heb wat laten doen?"
"Die gelijkenis, toe nou! De hele branche probeert te weten te komen wie dat voor elkaar heeft gekregen. Alhoewel" en ze nam nog een grote slok bier "als u het mij vraagt, zou de man aangeklaagd moeten worden."
"Beste mevrouw, ik heb geen idee waar u het over hebt!"
"Over operaties", zei ze kregelig. "En doet u nou niet net alsof die er niet zijn geweest. Dat is belachelijk."
"Uiteraard waren er operaties, zei ik geïrriteerd. Ze was op haar manier niet onsympathiek. "Seelöwe, Barbarossa, Citadel…"
"Nooit van gehoord. Was u tevreden?"
[…] "In het begin was het allemaal in orde, maar daarna traden er complicaties op. Niet dat de Engelsen het beter deden. Of de Russen… Maar toch."
Ze nam me op. "Er zijn geen littekens te zien", zei ze vakkundig.
"Ik wil niet klagen", zei ik, "maar de diepste wonden laat het noodlot in onze harten achter."'

Spiegel

Dat Hitler hier als een buitenstaander optreedt en zich in rollende volzinnen verbaast over moderne gewoonten is zowel geestig als grotesk. Omdat de zaken waarover hij zich opwindt veelal universele ergernissen zijn is het niet zo moeilijk het met hem eens te zijn, en dat is confronterend. Had Vermes nou echt Hitler nodig om al deze punten aan te stippen? Misschien niet, maar hij maakt er wel mee duidelijk dat een welbespraakt en mediageniek persoon nog steeds veel macht kan krijgen, zeker als hij ook nog eens de vinger op de zere plek weet te leggen. De figuur Hitler blijkt zo bezien zeer geschikt voor een maatschappelijke satire. Vermes wil dus niet door middel van fictie het fenomeen Hitler verklaren - zoals Harry Mulisch heeft geprobeerd in Siegfried (2001) - maar probeert de moderne mens een spiegel voor te houden.

De vertaling van het boek is erg letterlijk. Voor de vertaalster was het natuurlijk van groot belang Hitlers spreekstijl zoveel mogelijk in tact te houden. Dit is goed gelukt, maar heeft als gevolg dat sommige woorden rechtstreeks vanuit het Duits zijn omgezet terwijl ze in het Nederlands niet lekker lopen (een voorbeeld is het woord 'vestingstraf'). Hier had mijns inziens een iets vrijere vertaling beter gewerkt. Vermes laat daarnaast enkele personages spreken met een Berlijns accent, dat in de vertaling is vervangen door een soort plat Amsterdams. Een logische keuze, maar het effect is toch minder krachtig. Dat laat niet onverlet dat veel van Hitlers gedachten, gesprekken en redevoeringen in Daar is hij weer precies zijn zoals je ze zou verwachten. Alles wat hij zegt en denkt, ademt de historische Hitler. Vermes laat daarbij zien dat het mogelijk is om goede en grappige fictie over Hitler te schrijven zonder smakeloos te worden. Ik denk dat het goed is dat met dit boek de taboe rondom Hitler een beetje wordt doorbroken. Zou de populaire Hitler van Vermes een kans hebben gemaakt tijdens de Duitse verkiezingen? Laten we hopen van niet.

Roel Salemink is archeoloog en medewerker van Athenaeum Boekhandel.