Recensie: 'Een gesuikerde en magisch verkleurende toverbal of de Holbein-penis'

Het is nooit een goed teken als de eerste persaandacht voor een boek uit interviews bestaat - als het echt geweldig is, begin je toch met een vijfballenbespreking-over-twee-pagina's? Maar bij Manon Uphoffs nieuwste, zes jaar na De zoetheid van geweld, is het niet onzinnig. Vallen is als vliegen is fictie die heel sterk tegen de werkelijkheid hangt, een werkelijkheid van misbruik, van incest, van trauma. Toen haar stiefzus, slachtoffer van dezelfde dader, vereenzaamd en uitgehongerd van een trap viel en stierf, 'vonkte ze langs elke trede als een lucifer': nu móést ze dit verhaal vertellen. Misbruik en incest en trauma zijn simplificaties die de schrijfster zelf vermijdt in de roman, en dat werkt - moeilijk om superlatieven bij zulke onderwerpen te gebruiken - geweldig.

N.B. Op Athenaeum.nl publiceerden we ook voor uit de roman, en uit De zoetheid van geweld - en we bespraken de bundel.

'De schrijfster kietelt je, ergert je, stelt je maar kort op je gemak en sleurt je mee in geschiedenissen van familie en geweld, van geluk dat niet zonder haat kan,' schreef ik in 2013 over haar verhalenbundel. Ook nu haalt Uphoff je aan en werpt je van zich af, je vliegt, je valt, ze is gekunsteld, ze ontwijkt, ze zegt het pijnlijk direct, het kabbelt maar kort en dan hamert ze je diep in de tragische geschiedenis van de vier dochters Holbein. Al zou ze dat zelf dus niet zo verwoorden: Uphoff gaat de grote woorden uit de weg, de pijnlijk fysieke beschrijvingen doseert ze. Ze introduceert de dader heel netjes:

‘Mijn vader, HEHH, Henri Elias Henrikus Holbein, amateur-beeldend kunstenaar, gesjeesd seminarist, gelovige en (ex-)gevangene, werd hun stiefvader, jaren voor hij ons, de jongsten en nakomertjes, zou verwekken en zich via avondstudies zou opwerken tot wiskundige, wetenschapper, statisticus; tot een gerespecteerd burger en pater familias met een uitstekende baan.
Hij was tevens een getroebleerde, diep beschadigde man (ik kan en durf dat nu te zeggen) met driftaanvallen, die een ongepaste uitweg zocht voor al zijn emoties en verlangens, pijn en krenking bij zijn (stief)dochters.’

Maar gedoseerd of niet, het ongeluk dringt door tot je vaten. Zo lees je er bijna overheen, zoete smaken en dan:

‘Hoe het weefsel van het eigen bestaan, de codex van het eigen brein te ontrafelen en doorgronden? Nog onbewust van wat op een dag ondraaglijke herinnering zal worden: niet de mond die zich eender leert sluiten om wat wordt aangeboden, een wafelijsje van Jamin, een gesuikerde en magisch verkleurende toverbal of de Holbein-penis (en, mogen we wel zeggen, met een verbluffende allure en een waar “natuurlijk” talent).’

Ja, het gaat van een enkele opmerking, even tussen haakjes, naar een afstandelijke beschrijving, om maar te onderstrepen: dit is echt, het is fysiek, het is vies.

‘En de gestage, krachtige maar eenzijdige ontwikkeling van het observatievermogen. Bijvoorbeeld voor de (blauwgrijze) eenoog van de priapus in diens lichtblauw textielen omhulsel, met bij mannelijke, niet-testiconde zoogdieren een buiten het lichaam hangende huidplooi (zakje) waarover in The Concise Gray’s Anatomy te lezen staat: “dun van huid, bruin- en of bruinroze, gerimpeld, bezaaid met vetachtige follikels en enkele kroezende kringelende haren”.
Ik herinner me een gummiachtige weerstand en met enige regelmaat ook een eigenaardige en opvallende verandering, die in de materiaalkunde ook wel faseovergang, fasetransitie of fasetransformatie wordt genoemd, gerelateerd aan minieme variaties in druk en temperatuur.
In mijn mond de smaak van gluton.’

Het is stelselmatig: overdag is HEHH een lieve vader, 's nachts bezoekt hij als de 'Minotaurus' de (stief)dochters in hun kamers. Hij koopt ze af, met 'het zoete zwijggeld', hij geeft ze het gevoel dat ze speciaal zijn - en tegelijk dat dit niet iets vreemds is. Op één pagina gaat Uphoff van een ode aan de mensensoort naar de nacht - 'Kijk, iemand legt een hand laag op een rug of venusheuvel en gehoorzaam openen zich de dijen.' - terug naar de dag - 'En tijdens dit dove opgroeien zijn er toch ook de troost en het plezier van het bijzondere, het doodgewone.'

Het is stelselmatig, bijzonder en gewoon, maar het staat naast een verder onbezorgde jeugd, en die dubbelheid geeft de roman zijn spanning. Uphoff wil niet van álles afscheid nemen. 'Zou iemand me op een dag vragen wat ik probeer te begrijpen en doorgronden [...], wat ik wíl met deze geschiedenis waarvan ik onderdeel ben,' schrijft Uphoff dan ook, dan zou ik zeggen dat het een voortdurend onderzoek is naar wat "thuis" betekent, en voor wie. Wat het is, wás en in de toekomst zou kunnen zijn. Om eraan toe te voegen dat ik daarvoor mijn huis, de pathologie ervan, moet uitbeelden en oproepen, in heel veel verhalen en in een (ritmische, rituele) herhaling die lijkt op die van fractalen. Als de puzzel die het was, een labyrint, de donkere kant van de maan.'

De kracht van deze roman zit in dat zoekende, het wisselende en nevenschikkende, het herhalende, tastend naar de gruwelijke werkelijkheid zonder die gruwelijk te noemen want je kunt het navertellen. De kracht zit ook in zinnen die kromstaan van de spanning, relativeren wat niet gerelativeerd kan, en die vloeien. Verdomde indrukwekkend.

Daan Stoffelsen is webboekverkoper bij Athenaeum Boekhandel, recensent en redacteur van De Revisor, daarnaast is hij jurylid voor de Bookspot Literatuurprijs.

Een eerdere versie van dit stuk verscheen al op de website van De Revisor.