Recensie: Het grootse verhaal en het mysterie

In Zwart licht, het intrigerende tweede boek dat door Trijne Vermunt van haar in het Nederlands werd vertaald, speelt de Argentijnse schrijfster María Gainza met de grens tussen feit en fictie. De verteller, werkzaam als kunstcritica, heeft ingecheckt in een hotelsuite waar zij ‘het schrijvertje dat in ieder van ons schuilt’ naar boven wil halen om de woelige geschiedenis van een bende kunstvervalsers te beschrijven. De verteller maakt zich alleen onder haar schuilnaam bekend: Maria Lydis, wat een samenvoeging lijkt te zijn van de naam van de schrijfster en die van Mariette Lydis, de werkelijk bestaande kunstschilder wier werk door de bende in Zwart Licht wordt vervalst.

Zwart licht is een collage van verschillende verhaallijnen, anekdotes, zelfs van al dan niet verzonnen rechtbankverslagen. Met deze hier en daar wat onoverzichtelijke verzameling verhalen en feiten lijkt Gainza de lezer opzettelijk te laten verdwalen in het schemergebied tussen ‘echt’ en ‘nep’. Hoewel dit de spanningsboog niet te allen tijden ten goede komt, wordt je hierdoor als lezer zelf onderdeel van Gainza’s spel met de waarheid, en dat boeit.

Zoektocht

Terwijl Maria Lydis aankondigt een biografie te willen schrijven van La Negra, de enigmatische en markante vrouwelijke hoofdvervalster van de bende, wordt al snel duidelijk dat van een op feiten gebaseerde vertelling geen sprake kan zijn. Maria spreekt haar wantrouwen jegens de historicus uit, ‘die met zijn exacte gegevens en ijskoude voetnoten een sinistere dwang uitoefent op de lezer. Tegen hem zegt: ‘Het was zo en niet anders. […] Ik hoor liever: “Laten we aannemen dat het zo is gegaan.”’

En zo vertelt Maria Lydis dit verhaal. Er is een grote rol weggelegd voor het niet-weten en de twijfel. Maria Lydis is een aanwezige vertelstem, die zichzelf veelvuldig toelicht, relativeert en voorziet van meta-opmerkingen, en, bovenal, duidelijk maakt dat er niet zoiets kan worden verteld als hét verhaal. Aan de hand van gesprekken met allerlei mensen uit de vroegere kringen van de bende komen flarden naar boven van wie La Negra geweest moet zijn.

Gainza leidt ons langs grote namen uit de kunstwereld, schilders, dichters, een bonte verzameling bohemiens die samenkwamen in het zogenaamde Hotel Weemoed. Al snel stijgt La Negra, als middelpunt van al deze veelkleurigheid, als concept torenhoog uit boven iedere mogelijke realiteit.

‘Toen ik klein was, ging ik naar de dierentuin voor de manenwolf, maar er was nooit een spoor van het beest te bekennen. Op een dag, het zal de zesde keer zijn geweest dat ik ging, liet hij zich eindelijk zien. Hij liep in een flits van links naar rechts, en toen verzwolg het struikgewas hem alsof hij een poort naar een andere dimensie was doorgegaan. Vreemd, dacht ik, hij leek helemaal niet op de manenwolf.’

Zo is het ook met La Negra. Het beeld dat de verteller van haar heeft gevormd, is echter geworden dan La Negra zelf in persoon ooit zou kunnen zijn.

‘Het personage met zijn precies afgebakende verleden, zijn rechtlijnige karakter, zijn consequente gedrag, is een van de grote leugens van de literatuur. We hebben weinig of niets; alleen wat we vandaag zijn, hooguit wat we gisteren deden, en als het meezit wat we morgen zullen doen. Dat is iets om rekening mee te houden als je aan La Negra denkt, en daarna moet je haar laten gaan, want haar vinden zou iets kapotmaken wat ik niet kan omschrijven, maar waarvan ik vermoed dat het belangrijk is.’

De enige echte waarheid over La Negra is dat haar betekenis groter is dan haar mogelijke reële bestaan, dat altijd diffuus en ongrijpbaar is. Veel meer dan een reconstructie van La Negra en de kunstbende is Zwart Licht dan ook een zoektocht naar de mogelijkheden van het geheugen en de fantasie. We vergeten feiten, maar onthouden verhalen, indrukken en sferen en de betekenis van een ander.

Constructie

De manier waarop Gainza haar boek heeft geconstrueerd valt op. Het is een hier en daar wat fragmentarisch geheel dat bestaat uit veel losse verhalen, anekdotes, bespiegelingen en korte biografietjes. In twee aparte gedeelten van het boek, die wel erg op zichzelf lijken te staan waardoor het verhaal wat aan spanning inlevert, bootst Gainza een kunstcatalogus en verslagen uit een rechtszaak na. Hierdoor komt Zwart Licht hier en daar net wat overdacht over.

Het is net iets te duidelijk dat Gainza deze vorm performatief gebruikt om de lezer mee te nemen in het dwaalspoor tussen wat waar en onwaar, echt gebeurd en verzonnen is. Maar hoewel het niet continu overtuigt, is Zwart Licht een boek dat je grijpt en dat beklijft. Dat ligt hem niet alleen in de diep uitgewerkte personages, die allemaal gekenmerkt worden door innerlijke tegenstrijdigheden. Natuurlijk La Negra, maar ook Enriqueta, de overleden leermeesteres van de vertelster, is intrigerend, met een uitgesproken karakter met vele eigenaardigheden, en beiden worden vol bewondering beschreven door de vertelster die zelf eveneens een prachtig uitgediept personage is.

Bovenal ligt de kracht van Zwart Licht  in de onderliggende filosofie, die prikkelt: wat echt is en wat nep bepalen wij zelf, en we moeten ons niet laten wijsmaken dat dit anders ligt. Zo is Zwart Licht een bescheiden opstand tegen de burgerlijke, kapitalistische (kunst)wereld, waarin de markt beslist wat wij als echt en nep mogen aanvaarden.

Keuze

Gainza laat in haar boek op enig moment een dichter uitroepen, geschreven in kapitalen: ‘ik hoef het niet te geloven als ik dat niet wil!’ Bestaat La Negra wel echt? Bestaat er een onderscheid tussen ‘echte’ kunst en ‘vervalste’ kunst? Zwart licht toont ons aan dat het niet gaat om de feitelijke waarheid van het antwoord; je kan zelf kiezen waar je in gelooft. En als je dan toch moet kiezen, kies dan voor de mooiste, meest fabelachtige en esthetische optie, kies voor het grootse verhaal en het mysterie, en niet voor de vermeende feitelijke waarheid – die natuurlijk tóch niet bestaat.

Marij de Wit  (1989) is programmamaker en redacteur. Ze werkt bij academisch-cultureel podium SPUI25 en als acquirerend redacteur bij de Nederlandse Boekengids.