Leesfragment: Dit volk heeft zijn god op aarde

Dinsdag 13 juni om 18.30 bij Athenaeum Boekhandel op 't Spui presenteert uitgeverij Pluim Dit volk heeft zijn god op aarde. Ooggetuigen van de Russische geschiedenis van Hans Driessen, Michel Krielaars en Eva Peek. Kom ook en lees nu vast een fragment!

Op 24 februari 2022 viel Rusland zijn buurland Oekraïne binnen met als doel de regering van president Zelensky af te zetten. Die opzet mislukte, met een bloedige oorlog in het hart van Europa als gevolg. Vanaf die dag veranderde Rusland zelf van een autocratie in een dictatuur. Door die oorlog leek het alsof Rusland terug in de geschiedenis werd geworpen. Met uitzondering van de periode 1905-1917 en het laatste decennium van de twintigste eeuw heeft er in Rusland nooit effectieve controle op de overheid bestaan. De machthebbers waren wel altijd bang voor de eigen bevolking, wat zich uitte in het meedogenloos onderdrukken van elk teken van onafhankelijkheid. Ivan de Verschrikkelijke was bang voor de bojaren, Iosif Stalin was bang voor iedereen en Vladimir Poetin is bang voor wie ‘de speciale operatie’ een oorlog noemt.

Dit boek gaat over het verwoestende effect van deze angst op de bevolking, die hier zelf van haar lot verslag doet. Aan de hand van zo’n 360 ooggetuigenverslagen vanaf het jaar 1091 tot aan de inval in Oekraïne in 2022 proberen Ruslandkenners Hans Driessen, Michel Krielaars en Eva Peek een beeld van die geschiedenis te schetsen.

Inleiding

Op 24 februari 2022 viel Rusland Oekraïne binnen. Het was het begin van de eerste grootschalige oorlog op Europees grondgebied sinds 1945. Hiermee trad de Russische president Poetin in de voetsporen van menige tsaar die het niet kon laten om zijn imperium door middel van tomeloos geweld uit te breiden. Toch veroorzaakte hij met deze stap een schokgolf door Europa. Er was verbijstering over de gruwelijke wreedheid van de Russische militairen, die gepaard ging met verbazing over hun klungeligheid, hun slechte informatiepositie, de ondermijnende corruptie en de verwondering over de relatieve gelatenheid waarmee zo veel Russen gehoorzaamheid toonden aan hun leiders.
Schokkend is dit alles absoluut, maar verbaasd zouden we niet hoeven zijn. Want wie de Russische geschiedenis bestudeert, ziet dat deze wreedheid en klungeligheid, despotie en corruptie, al lang rode draden in die geschiedenis zijn. In deze bloemlezing van ooggetuigen van de Russische geschiedenis wordt een poging gedaan zulke constanten te belichten. En in plaats van dat wij zelf vertellen hoe het zit, geven we het woord aan diegenen die erbij waren, of het zelf meemaakten en, voor een deel, er nog altijd middenin zitten.
De verslagen die we kozen zijn veelvormig, van dagboeken tot brieven tot journalistieke reportages. Veel van de verslagen zijn van buitenlanders, die met een geïnteresseerde, of verbaasde blik naar Rusland kijken en rapporteren over wat ze daar aantroffen. Daarom vindt de lezer in dit boek Italiaanse, Franse, Duitse, Engelse, Amerikaanse en Nederlandse auteurs, van Giovanni de Piano Carpini over de moord op grootvorst Jaroslav in 1246 tot nrc-correspondent Eva Cukier over de sluiting van mensenrechtenorganisatie Memorial in 2021. Maar natuurlijk laten we ook veel Russen zelf aan het woord. En naast de ooggetuigenissen die zich afspelen op het grondgebied van het huidige Rusland is hier en daar ook een enkel verslag opgenomen uit gebieden in de Sovjet-Unie die sinds 1991 onafhankelijk zijn, als we vonden dat dit voor het grotere verhaal van de Russische geschiedenis relevant was.
Het geheel, dat begint bij de herbegrafenis van de abt Feodosi en eindigt bij het arrestatiebevel tegen Poetin, is uiterst fragmentarisch, en we pretenderen geen enkele volledigheid te bieden, noch recht te doen aan de meerstemmigheid, ook geografisch, die Rusland rijk is. Het is onze bescheiden toevoeging aan de bestaande geschiedschrijving en analyses om het Rusland van nu beter te begrijpen, met hulp van mensen die met hun neus bovenop de geschiedenis stonden.
Welk beeld rijst uit alle fragmenten op? Hoe zien die constanten uit de geschiedenis er ongeveer uit? Als eerste valt op dat in de hele Russische geschiedenis de verhouding tussen regeerder en onderdanen er een is geweest van heerser en dienaren. Voor 1917 waren er de tsaren, die een autoritair regime hadden ingevoerd waarin tot aan 1905 iedere oppositie was verboden. Na 1917 kwamen de bolsjewieken aan de macht, die eveneens al snel geen oppositie meer duldden. En nu, anno 2023, is ook Poetin er niet van gediend. De leider wordt, enkele uitzonderingen daargelaten, verafgood. Om met de Franse reiziger Astolphe de Custine, die Rusland in 1839 bezocht, te spreken, ‘dit volk heeft zijn God nog steeds op aarde.’
Een andere rode draad die bij lezing zichtbaar wordt, is de eerder genoemde combinatie van wreedheid en klungeligheid. In Oekraïne zien we in 2023 aan de ene kant de moorden in Boetsja, en aan de andere kant berichten over Russische soldaten die hun eigen uitrusting moeten kopen en voor hun eigen eten moeten zorgen. Zulke gewelddadigheid en incompetentie echoot door de voorbije eeuwen als de leiders van de dekabristenbeweging in 1826 worden geëxecuteerd. Het is een schoolvoorbeeld van de wreedheid en intolerantie van de tsaar, maar de overheid kon in onovertroffen onvermogen zelfs niet voor goede kwaliteit touw zorgen om politieke tegenstanders naar behoren op te hangen.
Zo zijn er ook historische parallellen te vinden voor de inhaligheid van de huidige leiders van de staat en de kerk, voor de corruptie en het wegsluizen van gemeenschapsgeld dat er nu voor zorgt dat de Russische soldaten in Oekraïne geen wapens hebben en hun eten bij wijze van spreken zelf van huis moeten meenemen. Als de hedendaagse Nederlandse krantenlezer geschokt is door zo veel egoïstische hebzucht, herkent die zich wellicht in het sentiment van de zeventiende-eeuwse Nederlandse koopman Isaac Massa, die eveneens verbijsterd is dat de patriarch tijdens een hongersnood graan achterhield om het duurder te kunnen verkopen.
Er staan zeker een paar vrolijk makende verslagen in dit boek, maar het valt niet te ontkennen dat de grootste constante van allemaal er misschien wel een is van voortdurende ellende. Ellende die van buitenaf kwam, zoals de gevolgen van de invallen in Rusland van Napoleon in 1812 en van de Duitsers in 1941. Maar ook het leed dat de bevolking door de eigen heersers is aangedaan krijgt steeds een nieuw hoofdstuk. Het valt daarbij op dat deze heersers, zowel Ivan de Verschrikkelijke als Stalin, achteraf onder het Russische volk een goede naam hebben gekregen. Net zoals Poetin nog weinig aan populariteit lijkt in te boeten.
De paralellen tussen heden en verleden dringen zich kortom aan alle kanten op, en wie het boek dichtslaat is hopelijk met terugwerkende kracht wat minder verbaasd over de huidige gang van zaken. En toch willen we met de ooggetuigenverslagen juist ook laten zien dat de geschiedenis op elk punt in het verleden open lag, en ook nu niet vast ligt. Er ligt namelijk een gevaar op de loer als je de geschiedenis van een land als één helder pad, geplaveid met steeds dezelfde stenen, beziet.
Het idee van een eeuwig Rusland, met een eeuwige despoot, waar niets wezenlijks in verandert, is een politiek idee dat Poetin maar al te graag in stand houdt. In zijn eerste toespraak voor de Doema na zijn herverkiezing als president in 2012 schilderde hij zichzelf af als de vervulling van een eeuwige cyclus: de terugkeer van de oude heerser van Kyiv, die de Russen Vladimir noemen.
Maar de geschiedenis is niet cyclisch, zij is grillig en de toekomst ligt altijd open. Dat weten we, intellectueel gezien, maar ooggetuigenverslagen laten je het ook werkelijk vóelen. De ooggetuige sleept je tenslotte mee de rechtszaal in, naar het moment waar het gebeurt, hij voert je het concentratiekamp binnen, laat je genieten van de verleidingen die de bolsjewieken voor je klaar hadden liggen als je je bij hun gelederen aansloot. Het is geschiedenis in haar meest directe vorm, het teleporteert je voor even terug in het verleden, toen de toekomst nog ongewis was.
En hoewel het, als je de geschiedenis zo overziet, verleidelijk is te geloven in een Russische lotsbestemming van despotie, wreedheid en onderworpenheid, zijn er gedurende de hele geschiedenis altijd mensen geweest die geloven dat er in Rusland verbetering mogelijk was. De mensen die niet geloven in een eeuwig Rusland, maar hopen op vooruitgang. Ook hún inspanningen zijn een belangrijke constante in de Russische geschiedenis.
We hopen dan ook dat de lezer van dit boek ziet hoe tegen de sombere achtergrond van onderdrukking, bloedvergieten en wreedheid zich juist des te duidelijker de verhalen aftekenen van de moedige individuen die zich niet door de heersers de wet laten voorschrijven en die daar vaak een hoge prijs voor moeten betalen. De geestkracht van de dekabristen die na een mislukte staatsgreep in 1825 tot dwangarbeid in Siberië waren veroordeeld, de waardigheid waarmee Iosif Brodski zijn dichterschap tegenover de rechter verdedigde, de humor waarmee de in gevangenschap permanent getreiterde Aleksej Navalny zich staande houdt en ten slotte het vastberaden optimisme dat doorklinkt in de korte briefkaartjes van hen die nu in het gevang zitten omdat zij ervan overtuigd zijn dat niet alleen de strijd voor een vrij Oekraïne noodzakelijk is, maar dat uiteindelijk ook Rusland ooit werkelijk vrij zal kunnen zijn. Dat alles houdt de hoop levend dat sommige rode draden van de Russische geschiedenis ooit zullen worden doorgeknipt, en dat het misschien ooit nog wat zal worden met Rusland.

Hans Driessen
Michel Krielaars
Eva Peek

© Hans Driessen, Michel Krielaars en Eva Peek