De lange zinnen in Elsa Morantes Leugens en tovenarij, vertaald door Manon Smits

Het favoriete boek allertijden voor menig Italiaan

Elsa Morante (1912-1985) wordt internationaal gezien als een van de belangrijkste vernieuwende schrijvers van de twintigste-eeuwse Italiaanse literatuur. Ze woonde bijna haar hele leven in Rome. In 1948 publiceerde Morante haar eerste roman Leugens en tovenarij. Het boek sloeg in als een bom: vrijwel niemand kende Morante, die alleen nog maar een verhalenbundel had gepubliceerd. Het boek bevat veel autobiografische elementen, bijvoorbeeld de moeizame moeder-dochterrelatie en het disfunctionele gezin, dat ook in haar andere werk terugkomt. Het werd bekroond met de Premio Viareggio.

In 1957 verscheen haar tweede roman, Het eiland van Arturo, waarmee ze de Premio Strega won, en die voor een groot nationaal en internationaal succes zorgde. Het boek werd in vele landen vertaald en in 1962 werd het ook verfilmd. In de jaren zestig schreef Morante weinig, door persoonlijke problemen (zij en haar man Alberto Moravia gingen in 1961 uit elkaar; haar geliefde Bill Morrow viel in 1962 van een wolkenkrabber, waardoor ze in een depressie belandde). Wel publiceerde ze verhalen, gedichten en essays.

Haar derde roman De geschiedenis, die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog in Rome afspeelt, verscheen pas in 1974, op verzoek van de schrijfster direct in een goedkope editie. Morantes vierde en laatste roman Aracoeli verscheen in 1982, en werd in 1984 bekroond met de Prix Médicis étranger. Morante stierf in 1985 aan een hartinfarct. Bijna veertig jaar na haar dood is haar werk nog altijd springlevend, en ze wordt door de huidige generatie schrijvers vaak genoemd als hun grote voorbeeld. In de moderne Italiaanse literatuur die ik vertaal kom ik haar naam en haar werk geregeld tegen.

Ik was dan ook zeer verheugd en vereerd toen uitgeverij Wereldbibliotheek me een paar jaar geleden vroeg of ik haar romans voor hen wilde vertalen. We begonnen met een hervertaling van haar bekendste roman, Het eiland van Arturo, die vorig jaar zomer is verschenen en enthousiast is ontvangen. Daarna kon ik aan de slag met haar eerste roman van ruim 700 pagina’s; volgens veel mensen haar beste, en voor menig Italiaan zelfs het favoriete boek allertijden.

Een eenvoudige eerste zin

De roman bestrijkt zo’n twintig jaar van een familiegeschiedenis en speelt zich af in een stad op Sicilië, rond de vorige eeuwwisseling. Het boek is een mengeling van elementen uit de negentiende-eeuwse roman (de sprookjesachtige sfeer, de kopjes boven de hoofdstukken), een twintigste-eeuwse aanklacht tegen de sociale omstandigheden, het contrast tussen rijk en arm, en een coming-of-age-roman. Morante begon al in 1941 met een eerste versie van het boek, maar toen zij en Moravia in 1943 moesten onderduiken in Fondi in Zuid-Italië, gaf ze de schriftjes in bewaring bij een bevriende schrijver. Tijdens het verblijf in Fondi miste ze haar werk enorm. Eenmaal terug in Rome kon ze er eindelijk mee verder, en toen ze het boek in 1947 voltooide besloeg het veertig volgeschreven schriftjes.

De eerste zin luidt:

Sono già due mesi che la mia madre adottiva, la mia sola amica e protettrice, è morta.
Het is nu al twee maanden geleden dat mijn adoptiemoeder, mijn enige vriendin en beschermster, is gestorven.

De vertelster is Elisa, die na de dood van haar adoptiemoeder Rosaria alleen is achtergebleven. Deze eerste zin is nogal eenvoudig, en geeft nog geen blijk van de uitbundige, bloemrijke stijl van Morante en de subtiele humor die in veel van haar beschrijvingen en verhalen schuilt.

Lange zinnen, hardop lachen

Een beter voorbeeld daarvan staat een bladzijde verder, in de inleiding waarin Elisa haar huidige situatie uiteenzet, alleen achtergebleven in de woning van Rosaria, die prostituee was:

Mi risparmio di descrivervi questa fiera del pessimo gusto e della vergogna; questi mobili stipati, gonfie e dozzinali imitazioni degli stili piú diversi; e le tappezzerie chiassose e sporche, i cuscini, i fantocci pretenziosi e le rigatterie; le fotografie ritoccate all’acquerello, e nere di polvere, accompagnate spesso da dediche triviali; e le stampe e statuine le cui figure e atteggiamenti sono spesso tali da fare arrossire ogni persona onorata che vi posi lo sguardo (nel caso inverosimile che una persona di tal sorta càpiti qui).
Ik ga nu niet een hele beschrijving geven van deze kermis van wansmaak en schaamte; deze opeenhoping van meubels, protserige, doorsnee imitaties van de meest uiteenlopende stijlen; en de schreeuwerige, vuile bekleding, de kussens, de pretentieuze poppen en de uitdragerij; de met waterverf bewerkte foto’s, onder het stof, vaak met vulgaire opdrachten; en de prenten en beeldjes met zodanige figuren en houdingen dat ze elke eerzame persoon die er de blik op vestigt doen blozen (in het onwaarschijnlijke geval dat een dergelijke persoon hier überhaupt zou belanden).

Morante gebruikt lange zinnen, vaak met bijzinnen, en veel synoniemen. Het kwam geregeld voor dat ik een bepaalde vertaling had gekozen van een woord, en dat er dan twee zinnen verder een woord stond waar die vertaling eigenlijk nog passender voor was; dan moest ik dus voor het eerdere woord weer een andere vertaling zoeken. Zo was het voortdurend een heel gepuzzel. Bovenstaande zin is niet zo’n lastige constructie omdat het een opsomming is, maar wel een voorbeeld van haar bloemrijke stijl, de vele bijvoeglijk naamwoorden die ze gebruikt. En het woord ‘triviale’ is een valse vriend, dat kun je meestal niet zomaar met ‘triviaal’ vertalen maar heeft in het Italiaans veel meer de betekenis van ‘ordinair’, ‘vulgair’. Vertalen blijft dan ook altijd een kwestie van opzoeken, opzoeken, opzoeken.

Dan begint Elisa het levensverhaal van haar grootouders en ouders te vertellen; we volgen voornamelijk de vrouwelijke lijn van de familie: oma, moeder en Elisa zelf. De belangrijkste personages zijn Anna, Elisa’s moeder, die verliefd is op haar rijke, grillige neef Edoardo; en Francesco, een vriend van Edoardo met wie Anna uiteindelijk trouwt, ook al houdt ze niet van hem; uit dat huwelijk wordt Elisa geboren.

Ik heb ontzettend genoten tijdens het vertalen van deze meeslepende roman. Soms zat ik zelfs hardop te lachen, ook toen ik al ver over de zeshonderd pagina’s was. Morante weet de aandacht voortdurend vast te houden, haar stijl is ook nu, na bijna 75 jaar, nog even sprankelend.

Manon Smits vertaalt uit het Engels (Elif Shafak, Jon McGregor, Yiyun Li) en uit het Italiaans (Alessandro Baricco [lees haar toelichting], Claudia Durastanti, Domenico Starnone, Silvia Avallone, Roberto Camurri [toelichting]).