Over het vertalen van De waarheid zal me bevrijden van Alejandra Ortiz, door Simone Peek

Live vertalen en vragen stellen

Vandaag verwarmt de zon dit natte land en zijn de ruiten beslagen. Op de binnenplaats [van het azc] zitten Luna en Marimar op de houten bankjes. Ze kunnen elkaar nauwelijks verstaan. Ik kan het niet aanzien en ga voor ze vertalen.

De waarheid zal me bevrijden is een verslag vanuit een Limburgs azc, en een dagboek van een Mexicaanse trans vrouw. Het is vertaald uit het Engels maar het is ook de eerste versie van boek – er zijn geen winkeledities in andere talen.

Maandenlang kon Ortiz mij live zien werken aan de vertaling in een Google Doc. In de kantlijn kon ze ballonnetjes met opmerkingen plaatsen. ‘Bij nader inzien, laat dit maar weg,’ schreef ze dan en arceerde een passage. Tegelijk kon ik ook opheldering verzoeken, zoals wanneer ze schreef over een ‘lief briefje – wat staat erin?’. Zo’n aanvulling is dan opgenomen in het boek. De uitgave is het resultaat van dit gesprek tussen vertaler en auteur.

Ik was niet de enige die bezig was met vertalen: Alejandra Ortiz zelf was de eerste tolk van de vele stemmen die klinken in de azc’s. In De waarheid zal me bevrijden wordt Spaans, Albanees, Perzisch, Engels, Koerdisch en Arabisch gesproken. Ortiz verklaart de liefde met te dua shum (Albanees) en amooth alech (Arabisch) en vertelt de levensverhalen van andere vluchtelingen.

Buitenlandse talen heb ik zowel origineel laten staan als vertaald. De lastigst te vinden vertalingen waren de scheldwoorden die Ortiz’ kamergenoot op de route naar Europa te horen kreeg. Het bleken homo- en transfobe verwensingen in het Syrisch-Arabisch, Turks en Koerdisch. Een unieke verzameling, die alleen door migratie bij elkaar lijkt te komen. De journalist die me aan hun vertaling hielp, hoorde ze zelf eerder in een vluchtelingendetentiecentrum in Litouwen.

Niemandslanden

Ortiz liet me de boeken lezen die op haar van invloed waren. Zoals Borderlands/La Frontera van de Mexicaans-Amerikaanse queer en feministische schrijver Gloria Anzaldúa:

‘De Amerikaans-Mexicaanse grens es una herida abierta waar de derde wereld schaaft tegen de eerste en bloedt. Voordat een korstje kan vormen bloedt het weer, het levensvocht van de twee werelden vermengt en vormt een derde land – een grenscultuur. Grenzen worden ingesteld om vast te stellen welke plekken veilig en onveilig zijn, om ons van hen te onderscheiden. [...] Een grensland is een vage en niet vastomlijnde plaats, gemaakt van het emotionele residu van een onnatuurlijke beperking.’

Het verzengende, zanderige grensgebied van de Verenigd Staten is een wereldwijd bekend decor van zo’n regio. (Een die Ortiz zelf ook doorkruist heeft – die reis staat in De waarheid zal me bevrijden.) Maar eenzelfde soort schemerzone wordt in Nederland geconcentreerd rond de azc’s.

Ortiz gaat van het niemandsland in de Schipholgevangenis naar het Groningse registratiepunt Ter Apel, 5 kilometer van de grens met Duitsland, een azc in Budel, 5 kilometer van België, en uiteindelijk Echt, waar Limburg bijna op zijn smalst is, 5 kilometer tot Duitsland en 8 kilometer naar België. Het is Nederland, waar inwoners net als iedereen bier drinken, naar de Action en de Lidl gaan om goedkope geïmporteerde artikelen te halen. Maar het is niet hetzelfde Nederland als waar veel lezers denken te wonen.

Today on her way back from the station to the AZC Marimar was called by a middle-aged Dutch man in a truck, he offered her 10 euros for a blowjob. Que hombre tan feo, what an ugly looking man. She says, and giggling she shows me a ten euro bill.
Ze liep van het station terug naar het azc, toen ze werd geroepen door een Nederlander van een jaar of vijftig in een auto. Hij bood haar 10 euro aan om hem te pijpen. ‘Que hombre tan feo – wat een lelijke vent was dat,’ grijnst Marimar terwijl ze me het tientje laat zien.

Vertaald Spaans

Waar in Borderlands/La Frontera Spaans en Engels dwars door elkaar worden gebruikt, heb ik voor De waarheid zal me bevrijden gekozen het Spaans te vertalen. Hierdoor staat het er eigenlijk dubbel. Terwijl Anzaldúa’s Amerikaanse lezers veel vaker in aanraking komen met het Spaans, vreesde ik dat het in het Nederlands te veel zou ophouden. Wel staan er hier en daar nog wat woorden alleen in de ene of in de andere taal weergegeven, zodat het speels blijft en niet plichtmatig aan gaat voelen.

Hieronder zo'n passage die in gesprek met Ortiz concreter is geworden en waarin het Spaans, zo hoop ik, samensmelt met het Nederlands.

The boys keep yelling maricon. I go and hide in the only other room with my little brother, I sing for him, A la ru-ru nene, duermete me ya, a la ru-ru nene...
‘Maricon, maricon,’ roepen de jongens door de deur. De enige plek om uit hun zicht te verdwijnen is de slaapkamer. Ik ga op de rand van het bed zitten. ‘A la ruru, nene, A la ruru ya,’ zing ik zachtjes. ‘Duérmete, mi niño, duérmete ya… Val in slaap, kindje, val in slaap.’

De waarheid zal me bevrijden is het eerste boek dat Simone Peek vertaalde. Ze is als journalist werkzaam voor NRC Handelsblad en Investico Onderzoeksjournalisten. Ze vertaalde eerder al artikelen van en naar het Engels, voor onder andere Vice.