Recensie: Het onderbewuste boven

Een evoluerend oeuvre ten spijt, heeft Ian McEwan zich sinds zijn eerste publicatie in de jaren zeventig het imago van een door perversiteit geobsedeerde schrijver op de hals gehaald. En wat sappig is beklijft. The Comfort of Strangers (1981) is een duidelijke spruit uit deze eerste periode van McEwan: sexueel geweld, sadisme en masochisme werpen vragen op over de menselijke drijfveren. Het is vooral de ondoorgrondelijkheid van dat laatste, verder versterkt door de afstandelijke, bijna onverschillige beschrijving, die een fascinerende en uiterst ongemakkelijk novelle opleveren.

En dat is McEwan ten voeten uit: door voornamelijk vragen op te roepen zaagt hij aan (geveinsde) zekerheden. Hoewel maar honderd pagina's lang, slaagt hij er met The Comfort of Strangers in om de lezer vertwijfeld met stapels vragen achter te laten. Voeg daarbij het overduidelijk onafwendbare noodlot dat de hoofdpersonen Colin en Mary boven het hoofd hangt, en het mag een wonder heten dat het toch aantrekkelijk is om te lezen. In wezen verklaart het boek dat wel: de mens wordt klaarblijkelijk aangetrokken door het afstotelijke en macabere.

Zoals de titel doet vermoeden verkeren Colin en Mary in den vreemde en voelen ze zich alles behalve op hun gemak – met elkaar, maar ook in de stad. Ze raken voortdurend de weg kwijt. Dolend door benauwde steegjes van een plaats (die bijna zeker Venetië is, een onzekerheid die het ongemak bij de lezer versterkt) lopen ze Robert tegen het lijf. Dat is geen toeval, daar laat McEwan geen twijfel over bestaan, maar het waarom wordt niet verklaard. Robert en zijn vrouw Caroline blijken tegenpolen van Colin en Mary. Zo is Mary een uitgesproken feministe, terwijl Robert tijdens hun eerste ontmoeting aangeeft er in dezen bepaald andere denkbeelden op na te houden en, zo blijkt later, er een sadomasochistische relatie met zijn vrouw op na houdt. Ondanks zulke tegenstellingen oefenen ze onmiskenbaar een enorme aantrekkingskracht op elkaar uit.

Hoewel het een uiterst onaangename ontmoeting wordt, laat McEwan Colin en Mary vervolgens een paar dagen van hervonden lust en interesse in elkaar (en sadomasochisme) beleven. Ze zijn als herboren. Nergens echter wordt door beiden in deze periode de voor de ommezwaai verantwoordelijke ontmoeting met het andere stel aangehaald, terwijl de eerdere afwezigheid van onderlinge communicatie volledig teniet gedaan lijkt. Wellicht brengt dat Colin en Mary ertoe om Robert en Caroline nogmaals te bezoeken. 'We didn't exactly plan to come, but it wasn't completely accidental either'. Duidelijk is wel dat dit slecht moet aflopen. Mary en Colin lijken dat ook te willen, zo verwoordt McEwan duidelijk als Colin een uitvlucht overweegt:

'To step down there now as if completely free, to be released from the arduous states of play of psychological condition, to have leisure to be open and attentive to perception, to the world whose breathtaking, incessant cascade against the senses was so easily and habitually ignored, dined out, in the interests of unexamined ideals of personal responsibility, efficiency, citizenship, to step down there now, just walk away, melt into the shadow, would be so very easy.'

En dus wandelen Colin en Mary hun noodlot tegemoet. Het onverklaarbare regeert en het onderbewuste komt boven. Deze setting gebruikt McEwan om sociaal maatschappelijke vragen over de (sexuele) relatie en machtsverhouding tussen man en vrouw aan de orde te stellen. In hun eerste ontmoeting laat McEwan Robert uit de doeken doen dat zijn idee van mannelijke superioriteit hem door zijn vader en grootvader met de paplepel (en stok) ingegoten (en geslagen) is. McEwan stipt zo de sociale constructies van deze relaties, en de erbij horende verlangens en drijfveren aan, maar tart tegelijk die kennis door iets anders voor alle personages als leidend te brengen: hun instincten. Alles wat we uiteindelijk weten, is dat zekerheden bedrieglijk zijn.

Pieter Wybenga is historicus. Hij is werkzaam als subsidieadviseur voor het onderwijs en bespreekt literatuur voor Recensieweb.nl.