Recensie: De mens en zijn fouten

Wie met mensen samenleeft en zinnig probeert samen te werken, kan op allerlei manieren omgaan met de moeilijkheden die dan soms de kop opsteken. Maar ik ken bijna niemand die, geconfronteerd met deze moeilijkheden, niet begint na te denken over de motieven van anderen en zich geen vragen stelt over 'hoe (bepaalde) mensen werken'. Voor iedereen die deze zomer wijzer wil worden over haar medemens, is er het boek Ons feilbare denken (Thinking, Fast and Slow, vertaald door Peter van Huizen en Jonas de Vries) van Daniel Kahneman, een prominente Israelische psycholoog die nu in Amerika werkt.

N.B. Deze recensie maakt onderdeel uit van de korte reeks besprekingen Ik ga op reis en ik neem mee, waarin een aantal van onze recensenten mogelijke vakantieboeken bespreken. Vandaag: de non-fictiepil (waaruit we al eerder voorpubliceerden).

In dit boek presenteert Kahneman zijn werk over het menselijke vermogen om een oordeel te vormen - bijvoorbeeld een voorspelling dat een huwelijk weinig kans heeft, of een aanname dat een bepaalde stagiair een goede leraar zal worden. En de titel van zijn boek zegt het al: Kahneman heeft vooral onderzocht hoe erg we het mis kunnen hebben.

Waar mensen werken worden fouten gemaakt

In de wetenschappelijke psychologie is sinds de tweede helft van de twintigste eeuw experimenteel onderzoek ontzettend belangrijk, een van de redenen hiervoor is dat psychologen willen voorkomen dat hun onderzoek een beeld van de mens schetst, dat voortkomt uit foutieve intuïties die mensen over elkaar hebben. Kahneman werkte een leven lang hard aan dit soort experimenten, en de verslagen daarvan zijn vermakelijk en informatief. Toen hij in Israël in dienst was, bedacht hij een oefening voor soldaten die officier wilden worden. De groep moest op omslachtige wijze met behulp van een boomstam over een muur klimmen. Hij observeerde iedereen nauwkeurig, hield dingen bij en besprak na met collega-observatoren. Daarna kregen de aspirant-officieren een voorspelling over hun leiderschapstalenten.

Maanden later kreeg Kahneman dan bericht over hoe het de mensen in de opleiding ging. En wat bleek? De voorspellingen waren erg slecht. Kahneman begon te ontdekken hoe mensen tot een voor hun eigen gevoel weloverwogen oordeel kunnen komen, dat toch onzinnig blijkt. De legerleiding schafte Kahnemans oefening niet af en hij merkte dat hij zelfs nu weer met een gevoel van zekerheid nieuwe oordelen velde. Zo leerde hij nog iets: kennis over de beperkingen van het oordeelsvermogen is niet altijd voldoende om een slechte oordeelspraktijk te veranderen.

De meeste van Kahnemans experimenten zijn een stuk gecontroleerder. In veel gevallen liet Kahneman een groep mensen een eenvoudig vraagstuk beoordelen en, zo bleek, zelfs bij een simpele kwestie maken de meeste mensen een fout. Systematisch en uitgebreid schetst Kahneman hoe we in onze intuïtive oordelen de mist ingaan en hij ontmaskert een aantal menselijke biases. Niet dat we zonder intuïties kunnen, want alles uitgebreid overdenken is niet haalbaar en zal net zo goed fouten opleveren. En wanneer een psycholoog ons dan inlicht over de feilbaarheid van ons denken, observeert Kahneman, hebben wij allemaal al snel een volgend, even verkeerd oordeel bij de hand: niet wij, maar andere mensen zijn het, die deze fouten maken.

Het betoog van Kahneman is zo overtuigend als zo'n betoog maar kan zijn. Sommige voorbeelden van missers zijn verbazend, maar over het algemeen lijkt het mij geen verrassing dat ons oordeelsvermogen erg feilbaar is. Toch kent deze experimentele methode van psychologie bedrijven ook beperkingen. Kahneman is geïnteresseerd in hoe de mens de fout ingaat en doet daar dus veel onderzoek naar. Met al dat bewijs zou het maar zo kunnen lijken dat de mens feilbaar is. Dat is echter niet gezegd, want we moeten eerst ook onderzoek doen naar gelukte oordelen. Maar hoe we de bewijzen voor goede en slechte oordelen tegen elkaar moeten afwegen is niet gemakkelijk te zeggen. Daarmee is het moeilijk om naar aanleiding van experimenteel onderzoek echt een afgewogen beeld van de mens te vormen, terwijl iedereen een beeld van zijn medemens heeft en een interesse in psychologie vaak bestaat in een verlangen dat beeld nader te onderzoeken en te herzien.

Groots opgezet

Kahneman heeft aandacht voor deze problemen. Hij neemt in zijn boek de ruimte om niet alleen zijn experimenten, maar ook zijn theorieën uiteen te zetten. Bevrijd van het voor psychologen gebruikelijke keurslijf van een wetenschappelijk tijdschriftartikel is hij een beetje als iemand die na een lang verblijf in een donkere kelder op een zonnige dag de stad in mag. Vierhonderdvijftig pagina's lang gaan we op sleeptouw. Soms schrijft Kahneman pakkend, soms is er veel herhaling en verlang je naar iets bondigers. De Nederlandse vertaling van het boek bevat fouten. Op pagina tweehonderdvijftig wordt bijvoorbeeld 'schotel' geschreven, waar je 'gerecht' verwacht. Er zal wel 'dish' hebben gestaan. Je krijgt bovendien, en dat is erger, regelmatig de indruk dat de vertalers niet lang genoeg hebben stilgestaan bij de tekst om te begrijpen waar Kahneman het over heeft en dat maakt het soms moeilijk om een verslag van een experiment of een gedachtegang te volgen.

Een belangrijk bezwaar tegen Ons feilbare denken is dat Kahneman, nu hij toch een boek aan het schrijven is, er zoveel mogelijk in kwijt lijkt te willen. Vaak staan er vragen en adviezen aan de lezer in de tekst. Kahneman kan, zoals zoveel psychologen, niet verbergen dat hij uiteindelijk de hoop heeft de wereld te verbeteren met zijn werk. Hij hoopt dat we door het lezen van zijn boek sneller foutieve oordelen zullen herkennen. De schade als gevolg van die oordelen kan daarmee beperkt blijven, denkt hij. Maar zelfs al leren wij fouten herkennen, zullen we daar dan niet van willen profiteren, in plaats van de foute oordelaar bij te staan? Ik vind het moeilijk om warm te lopen voor deze stichtelijke kant van Kahnemans boek. Al met al is Ons feilbare denken een dik boek met relevante en minder relevante uiteenzettingen. Afhankelijk van hoe uw zomervakantie eruit ziet, zou u dat kunnen opvatten als aangename afleiding of als ballast.

Jacob Zwaan is classicus en wil psychotherapeut worden.