Recensie: De kuise echtgenote blijkt niet vies van wraak

Wie aan de oudheid denkt, zal de Griekse schrijvers Homeros en Plato noemen, of de Romeinen Cicero en Vergilius. Tussen Plato en Cicero zit echter zo'n 300 jaar, waarin het hellenisme opkwam en floreerde. De schrijvers van die periode evenaarden niet de roem van Homeros, Vergilius of Cicero, maar beïnvloedden wel Vergilius en zijn tijdgenoten sterk. En ze zijn de moeite waard vanwege hun innovatieve karakter, humor en geleerdheid. Classica J.L. Lightfoot stelde een Hellenistic Collection samen, waarin ze het overgeleverde werk van vijf onbekende hellenistische auteurs bijeenbracht. Door laura de glopper.

Een Loebeditie (zegge: Leubeditie) van Philitas, Alexander van Aetolië, Hermesianax, Euphorion en Parthenios. Wat hebben deze schrijvers met elkaar gemeen, behalve dat ze een schakel vormen in de hellenistische traditie? Lightfoots antwoord is simpel. Er moest een nieuwe uitgave van Parthenios' werk komen en Lightfoot 'took the opportunity of combining Parthenius with some other significant Hellenistic figures who are not covered elsewhere in the Loeb series'. Een wel erg simpel antwoord, maar de kracht van de collectie schuilt juist in deze eenvoud.

Grotere, en daardoor minder handzame, collecties van hellenistische literatuur zijn er immers al genoeg, en beroemdere hellenistische auteurs als Callimachos en Theokritos hebben elk hun eigen Loebeditie. Door deze vijf minder bekende, maar toch significante auteurs samen te brengen, ontstaat een weliswaar onconventioneel, maar toch fascinerend overzicht van de literatuur uit de hellenistische periode. Lightfoot leidt ons chronologisch door de hele hellenistische periode, beginnend bij Philitas, die als een van de grondleggers van de literaire beginselen van die periode wordt gezien, en eindigend bij Parthenios, die als 'last Hellenistic poet' met een voet in het Romeinse gouden tijdperk staat.

Testimonia

De auteurs zijn in het boek chronologisch geordend en bij elke auteur verschaft Lightfoot een korte, gedegen inleiding. Vervolgens geeft ze de 'testimonia', de plaatsen in de antieke literatuur waar iets gezegd wordt over het leven van de auteur. Het maakt inzichtelijk dat het totaalbeeld dat wij van een schrijver hebben - tegenwoordig netjes bijeengebracht op een Wikipediapagina - terug te voeren is op vele, vaak korte, fragmenten uit verschillende bronnen. De testimonia zijn vaak zeer beschrijvend van aard. Zo leren we uit de Suda, een middeleeuws lexicon, dat Philitas uit Kos kwam, grammaticus was en leefde in de tijd van Alexander de Grote. Op andere plekken is te lezen hoe de werken van deze Philitas ontvangen werden door collega-auteurs in de oudheid zelf. Vooral de Romein Propertius, die sowieso bekend staat om zijn affiniteit met het hellenisme, geeft blijk van een grote bewondering voor Philitas.

Onherstelbaar beschadigd

Ervan uitgaande dat Propertius op het gebied van dichtkunst toch een zekere kennis van zaken had, is het betreurenswaardig dat we van Philitas slechts fragmenten van zijn poëzie over hebben. Hetzelfde geldt voor Alexander van Aetolië, Hermesianax en Euphorion. Hoewel er van de laatste meer bewaard is gebleven dan van de andere drie, staat van geen van allen een geheel gedicht of werk tot onze beschikking. Dat sommige fragmenten op zwaar gehavende papyrusrollen zijn teruggevonden, waardoor de tekst onherstelbaar beschadigd is, maakt het geheel nog ongrijpbaarder. Soms zijn de papyri zo ernstig toegetakeld dat halve en hele regels wegvallen, waardoor slechts enkele woorden van een gedicht zijn overgeleverd. Een voorbeeld hiervan vinden we in een van de fragmenten van Euphorion.

Waar dit gedicht precies over gaat, is nu nog nauwelijks vast te stellen. Dat is frustrerend en fascinerend tegelijk. Aan de ene kant lijkt het onmogelijk om de betekenis van deze poëzie vast te stellen en lijkt de oudheid verder weg dan ooit, aan de andere kant kan je fantasie de vrije loop nemen en kan de poëzie op die manier nieuwe betekenis krijgen.

Erotische beslommeringen

Wie na een boek vol fragmenten smacht naar een goed bewaard stuk tekst, komt in dit boek toch niet bedrogen uit. Van de laatste auteur, Parthenios, is een zeer eigenaardig werk in zijn geheel overgeleverd. De Erotika Pathèmata, zesendertig verhalen waarin de erotische beslommeringen van vele bekende en minder bekende figuren uit de oudheid centraal staan. Literaire hoogstandjes zijn het misschien niet, maar dat was vermoedelijk ook niet wat Parthenios beoogde. Hij draagt het werk namelijk op aan de Romeinse dichter Cornelius Gallus, voor wie de verhalen als inspiratie moeten dienen voor een dichtwerk. Of Gallus gehoor heeft gegeven aan deze oproep, is helaas niet vast te stellen. Want hoewel we wel weten dat Gallus onder tijdgenoten een gewaardeerd dichter was, is van zijn werk zo goed als niets bewaard gebleven.

Hoewel Parthenios er geen hoogstaande poëzie van heeft gemaakt, zijn de Pathèmata wel hoogst vermakelijk. Ze lezen als soaps vol (zelf)moord, overspel en incest. We komen erachter dat Odysseus na thuiskomst, nadat zijn vrouw Penelope twintig jaar in kuisheid op hem gewacht heeft, opnieuw zeker twee keer overspel pleegt. Zijn kuise echtgenote blijkt echter niet vies van wraak en bedenkt een list waardoor Odysseus zijn buitenechtelijk verwekte zoon ombrengt, zonder dat hij dat zelf doorheeft. In een ander verhaal wordt het verlangen van het meisje Leukone haar te veel als haar man Cyanippos een hele dag gaat jagen. Ze achtervolgt hem en wordt door zijn jachthonden verslonden. Wanneer Cyanippos haar vindt, pleegt hij zelfmoord. Erg opbeurend zijn deze verhalen misschien niet, maar vermakelijk zijn ze zeker wel en je gaat je afvragen hoe ze eruit hadden gezien als Gallus zijn poëtische talent erop los had gelaten.

Veel van de teksten in deze Loebeditie komen uit zo'n obscure hoek van de oudheid dat ze al zeker honderd jaar niet in een nieuwe uitgave verschenen, en een groot deel was überhaupt nog niet beschikbaar in een Engelse vertaling. Lightfoot is erin geslaagd om deze fascinerende en vermakelijke teksten voor een groot publiek toegankelijk te maken door vertalingen in helder Engels en voetnoten waar nodig. Een onconventionele, maar bijzonder prettige manier om met hellenistische literatuur in aanraking te komen.

Laura de Glopper is classica. Ze was stagiaire voor Athenaeum.nl.