Recensie: Spinoza in beeld

‘Is er een grotere ramp denkbaar, dan dat edele mannen, omdat zij een afwijkende mening hebben en niet kunnen liegen, als boosdoeners worden verbannen? Wat is er verderfelijker dan dat mensen als vijanden van de staat worden beschouwd en ter dood gebracht om geen andere misdaad dan vrij te denken.’ Dat schreef de Amsterdamse filosoof Baruch (of Benedictus) de Spinoza (1632-1677) in zijn Theologisch-politiek traktaat (1673). Dit is niet alleen een sleutelpassage in leven en werk van Spinoza, maar het is ook de essentie in De lens van Spinoza van Jaron Beekes, het in stripvorm vervatte leven van Spinoza.

Op het eerste gezicht ligt het niet voor de hand denken en leven van een filosoof in de vorm van een stripverhaal te gieten. Maar het in 2009 verschenen Logicomix toonde al aan dat het wel kon. Logicomix beschreef de zoektocht van de Britse filosoof Bertrand Russell naar de wetten van de logica en de logische fundamenten van de wiskunde in de voetsporen  van filosofen als Gottlob Frege, Ludwig Wittgenstein en Kurt Gödel. De strip ontsloot een gedachtegoed dat niet eerder op zo'n manier was gepresenteerd. Voor velen was het een introductie in zowel de moderne filosofie als de wiskunde.

Wellicht dat Jaron Beekes met zijn De lens van Spinoza voor een soortgelijk effect kan zorgen: een strip als inleiding op het denken van Spinoza. Zijn boek is een gedurfd en ambitieus project. Want Spinoza is wel alom gerespecteerd, maar toegankelijk? Nee.

Zeventiende eeuw

Tekenaar Beekes werkt vooral als cartoonist en illustrator. Hij tekende onder andere voor Folia en het Nieuw Israëlitisch Weekblad. Hij maakt vrij werk in een verscheidenheid aan stijlen: in zwart/wit, in felle kleuren, vaak spontaan, ruw en ongepolijst neergezet. De stijl van De lens van Spinoza, zijn eerste stripverhaal, doet niet spontaan of ruw aan. Het is vormgegeven in een ingetogen, eenvoudige tekenstijl in Oost-Indische inkt, in grijstinten. De schreeuwende veelkleurigheid van Beekes’ vrije werk ontbreekt hier totaal en ook het onderwerp lijkt niet direct in lijn met zijn eerdere werk. Een verantwoording voor deze opmerkelijke keuze is in zijn boek en op zijn website helaas niet te vinden.

Beekes vertelt het levensverhaal van Spinoza op traditionele wijze: chronologisch. Maar hij heeft zich goed in kleding, haarstijl, interieurs en straatbeeld van de zeventiende eeuw verdiept. Knap is bovendien de wijze waarop hij een evenwicht weet te brengen tussen tekst en beeld: Spinoza’s filosofische gedachten en uitspraken krijgen nergens de overhand op het beeld. Beekes tekent rustig en weet ondanks de geletterde tekst het beeld ook boeiend te houden.

Op nog twee punten weet Beeke zijn onderwerp mooi uit te lichten. Het gebruik van Spinoza’s ambacht – lenzen slijpen – als symbool voor zijn kijk op God, wereld en mensbeeld, is een mooie vondst. En het mooiste moment in het boek is als Beekes Spinoza laat ontsnappen uit het beeld van de traditionele Amsterdamse grachtenpanden en Leidse straatjes en hem in weer en wind, op een paard laat dwalen over het Scheveningse strand. Daar vindt en formuleert Spinoza de kern van zijn filosofisch denken – de weidsheid van een Hollands strand en de aanwakkerende westenwind als inspirerende elementen voor een vrijheidslievend denken.

Joods milieu

Spinoza werd in 1632 geboren aan de huidige Amsterdamse Zwanenburgwal, ongeveer daar waar nu zijn beeld staat. Hij groeide op in een traditioneel Joods milieu. Zijn ouders waren nakomelingen van Portugese Joden die halverwege de zestiende eeuw vanuit Spanje en Portugal naar de lage landen vluchtten. Na het overlijden van zijn ouders namen Spinoza en zijn jongere broer, allebei begin twintig, noodgedwongen de florerende fruithandel van hun vader over, maar dat werd geen succes. Door zich niet te conformeren aan het Joodse recht maar door het heersende Hollandse recht te accepteren, wist Spinoza te ontkomen aan de ontstane schuldenlast van zijn bedrijf. Hij raakte daardoor echter in conflict met de Joodse gemeente. Een conflict dat verergerde door Spinoza’s openlijke kritiek op het (joodse) geloof.

Godsbeeld

De jonge Baruch geloofde namelijk niet in het traditionele door kerk en synagoge voorgeschotelde godsbeeld. Hij stelde dat de Thora onmogelijk door God geschreven kon zijn en dat alles op aarde een natuurlijk gebeuren was, waar geen hogere macht aan te pas kwam. Het godsbeeld is een door menselijke perceptie gegeven iets, de één noemt het God, de ander natuur. De natuur is een volkomen logisch te verklaren verschijnsel, niet afkomstig van een God. Door zijn uitspraken over denken en gang van zaken in de Joodse gemeenschap, kwam Spinoza in aanvaring met de joodse gemeente. In 1656 werd hij uit de gemeenschap verstoten.

Tot dan had Spinoza nog niets in boekvorm gepubliceerd. Later, in het rustige Rijnsburg, werkt hij zijn gedachten op papier uit. In 1670 publiceert hij anoniem zijn Tractatus theologico-politicus. Zijn gedachtegang heeft zich dan verbreedt. Hij ontwikkelt een filosofie over het vrije denken van de mens. Een denken dat niet voorgeschreven zou moeten worden door een hogere macht. De mens moet zijn eigen vrije rede kunnen volgen en moet  niet gedwongen worden te leven in het keurslijf van door kerk of staat opgelegde regels. Vrij denken acht Spinoza het hoogste goed. De zogenaamde waarheid van de Bijbel en de door overheden opgelegde regels, zijn gebaseerd op bijgeloof en dienen alleen maar om de mens onwetend, en het volk gehoorzaam te houden. Het vrije denken van de mens moet, zo betoogt hij, leiden tot democratie, het meest op rede gebaseerde denkraam, waarin het waarachtige vrije denken van de mens daadwerkelijk tot uiting kan komen.

Hetze

De denkbeelden van Spinoza vallen niet in goede aarde in de zeventiende-eeuwse Nederlanden. Spinoza, die als landverrader en antichrist weggezet wordt, trekt zich steeds meer terug uit het publieke leven. Met geestverwanten en gelijkgestemden als Jarig Jelles, Franciscus van den Enden en Adriaan Koerbach kan hij van gedachten wisselen en zijn ideeën uitwerken.

In de jaren na zijn dood verandert dit beeld van Spinoza langzaam. Tegenwoordig wordt hij vaak gezien als een van de belangrijkste voorlopers van de Verlichting. Hij beïnvloedde het werk van latere denkers en filosofen als Kant, Marx, Hegel en Nietzsche.

In Nederland leidde zijn filosofie rond de vorige eeuwwisseling tot een bloeiende beweging van Spinoza-aanhangers (zo beschrijft kenner Siebe Thissen in De spinozisten). Ook de mede onder invloed van Multatuli opgerichte vrijdenkersbeweging De Dageraad (tegenwoordig de vrijdenkersvereniging De Vrije Gedachte), die een eeuw geleden duizenden leden telde, is schatplichtig aan Spinoza.

De lens van Spinoza van Beekes is weliswaar een gesimplificeerde versie van levensverhaal en denken van Spinoza, maar kán ook niet meer zijn. Het medium strip leent zich nu niet direct voor diepgaande en doorwrochte filosofische bespiegelingen. Het boek van Jaron Beekes is dan ook een voorzichtige introductie op het filosofisch denken van Spinoza. Dat is geen kritiek, maar juist een aanbeveling. Beekes’ benadering van Spinoza is uiterst sympathiek en hij weet Spinoza’s gedachtegang, diens twijfels, uitspraken, maar juist ook de essentie van diens werk goed samen te vatten. De nauwkeurig weergegeven Amsterdamse en Leidse locaties versterken nog eens de herkenbaarheid voor de lezer. Het boek nodigt zeker uit tot meer verdieping in het werk van Spinoza. In die zin is Beekes in zijn opzet geslaagd. En het maakt, gezien de diverse stijlen waarin hij werkt, nieuwsgierig naar zijn volgende boek.

Martin Smit is redacteur van het anarchistische tijdschrift De As, publiceerde artikelen in De As, Buiten de Orde en En Route, is redacteur bij uitgeverij De Vooruitgang en medewerker van Athenaeum Nieuwscentrum.