Over het vertalen van Nadia Terranova, De nacht beeft, door Etta Maris

In De nacht beeft beschrijft Nadia Terranova de verwoesting die de aardbeving in de nacht van 27 op 28 december 1908 in de Straat van Messina aanrichtte maar ook de hoop op een nieuw leven daarna. Het verhaal volgt afwisselend het perspectief van twee overlevenden, de elfjarige Nicola (‘hij’) die in Reggio Calabria elke avond door zijn ouders naar een afgesloten keldertje wordt gestuurd waar hij wordt vastgebonden aan een katafalk die dient als bed omdat hij anders zal worden meegenomen door de Duivel; en Barbara (‘ik’), een twintigjarig meisje met een muzische ziel dat bij haar autoritaire vader in een dorpje buiten Messina woont en vaak bij haar oma in Messina logeert om de knellende benauwdheid van thuis te ontvluchten.

Een openingsakkoord: Preludio/Prelude

Preludio
Prelude

Het allereerste woord van deze roman (de titel van het eerste hoofdstuk) zette de toon voor de vertaling: hoe zou ik ‘Preludio’ vertalen? ‘Voorspel’ viel af, ‘inleiding’ is te algemeen, ‘preludium’ te ingewikkeld. ‘Voorteken’ of ‘voorbode’ dan? Nee, hier wordt simpelweg ‘prelude’ bedoeld, een muzikale inleiding. ‘Prelude’ als een openingsakkoord: hier gaat muziek klinken.

Een nieuwe of weer een maan?

Innocente e disperata, un’altra luna è sorta sullo Stretto.
Weer is er een maan onschuldig en wanhopig opgekomen boven de Straat van Messina.

Vervolgens stelde de eerste zin van de eerste alinea me opnieuw voor een probleem: ‘un’altra luna’. Zeker niet een volgende/andere/nieuwe maan. Ik heb ervoor gekozen de zin om te draaien en de nadruk te leggen op voortdurende beweging van verschijnen en verdwijnen van de maan door de zin te laten beginnen met ‘weer’. Zo kon ik toch ‘een’ maan handhaven, want volgens mij wordt hier bedoeld dat de maan nooit dezelfde is, zij schijnt altijd anders en haar symbolisch kracht (de vrouwelijke energie) is weliswaar beweeglijk maar constant.

Sale sui cumulonembi adagiati sopra le due coste, punta la falce tra gli orli di terra che sembrano sfiorarsi e lí passerà la notte a parlare con le maree, fino a quando la prima stella del mattino non la scalzerà via.
Ze klimt omhoog via de onweerswolken die zich hebben uitgespreid boven de twee kusten, plaatst haar sikkel tussen de landranden die elkaar lijken aan te raken, en zal daar de nacht doorbrengen om te praten met de getijden tot de eerste Morgenster haar plaats zal innemen.

Deze zin is een goed voorbeeld van Terranova’s poëtische proza: je voelt hier duidelijk haar spiritualiteit en zachte hang naar magie die in het hele boek doorklinken. Belangrijke taak voor mij als vertaler was om de sfeer en het ritme, de kleuren en de klanken te behouden. Vaak is het passen en meten, schuiven en uitproberen om de poëzie achter Terranova’s proza, de muziek achter haar woorden over te brengen.

Het Italiaanse ‘scalzare via’ heb ik hier vertaald met ‘plaats innemen’. Ik had ook kunnen kiezen voor ‘wegduwen’ of ‘verdrijven’, maar dat vond ik te ruw in deze sfeer en context. Ook had ik de maan onderwerp kunnen laten: ‘… tot zij zal worden verdreven door de eerste Morgenster’. Maar die oplossing vond ik te gekunsteld en bovendien niet goed omdat de Morgenster nu juist aan zet is. Voor mij komen in mijn oplossing de rust en de harmonie die Terranova met dit beeld wil schetsen het beste tot hun recht.

Spookachtige ogen? Waanbeelden?

Het lot brengt Nicola en Barbara bij elkaar tussen de puinhopen van het verwoeste Messina in een dramatische situatie die hun beider levens voorgoed verandert. Die ontmoeting duurt kort en is anoniem, maar ze zullen elkaar nooit meer vergeten: intuïtief zijn ze met elkaar verbonden. Uiteindelijk slagen ze er allebei in een redelijk gelukkig bestaan op te bouwen. Tien jaar later vinden ze elkaar terug: een ontroerende epiloog waarin zachte berusting de boventoon voert. Maar waarvan de vertaling niet zo eenvoudig bleek te zijn, want wat te doen met die ‘occhi fantasmatiche’ van Nicola?

A poco a poco, mi ha raccontato la sua storia e io ho ascoltato, un dettaglio dopo l’altro, e ho visto quegli occhi dalle ciglia lunghe, quegli occhi fantasmatiche farsi carne.
Beetje bij beetje heeft hij me zijn verhaal verteld en ik heb geluisterd, het ene detail na het andere, en ik zag die ogen met de lange wimpers, de ogen die ik in mijn waanbeelden had gezien, echt worden.

‘Occhi fantasmatiche’ zou je letterlijk kunnen vertalen met ‘fantasmatische ogen’, maar dat woord zou hier volstrekt misplaatst zijn. Fantasmatisch betekent: met betrekking tot een fantasma (fantasiebeeld, hallucinatie). Hier wordt dus bedoeld dat die ogen hoorden bij Barbara’s fantasiebeelden. Ik heb daarom het bijvoeglijk naamwoord vervangen door een verklarende bijzin. Daar heb ik gekozen voor ‘waanbeelden’ en niet voor ‘fantasiebeelden’, omdat voor mijn gevoel ‘fantasie’ nog enigszins bewust te sturen is maar ‘waan’ puur onbewust is. ‘Farsi carne’ (letterlijk: ‘vlees worden’) kan vanzelfsprekend niet worden vertaald met ‘vleesgeworden’, evenmin als met ‘verpersoonlijkte’ of ‘belichaamde’. Daarom heb ik dit vertaald met ‘echt worden’. Beetje bij beetje worden die ogen echte, levende ogen, niet langer een waanbeeld.

Nadia Terranova plaatst zichzelf met deze roman in de traditie van de grote Italiaanse schrijfsters die de vrouwelijke stem in de literatuur willen bewaken. Dit is haar tweede roman die in vertaling is uitgebracht door Uitgeverij Cossee.

Etta Maris vertaalt literaire en populairwetenschappelijke boeken en literaire non-fictie uit het Italiaans (onder meer van Niccolò Ammaniti, Alba Donati, Ernesto Ferrero, Luigi Malerba, Dacia Maraini, Natalia Ginzburg, Stefano Mancuso, Alessandro Barbero). Eerder lichtte ze voor ons Niccolò Ammaniti's Jij en ik toe.