Leesfragment: Verdwijnpunt

Op 25 februari komt de nieuwe essaybundel van Wytske Versteeg uit, Verdwijnpunt. Vandaag publiceren wij een fragment.

Verhalen over verdriet en pijn krijgen vaak de vorm van een sprookje: we overwinnen de draak, komen terug uit de afgrond en leven nog lang en gelukkig. Moeilijker wordt het wanneer dat niet lukt. Als je opgesloten blijft in een ervaring, de pijn niet verdwijnt, de angst niet weggaat. Welk contact blijft er over als niets meer vanzelf spreekt? Welke woorden heb je nodig als de taal verdwenen lijkt?
Verdwijnpunt is een persoonlijke zoektocht langs de verschillende facetten van pijn en de gevolgen van geweld en machteloosheid. En daarmee ook, uiteindelijk, naar wat het betekent om te leven en kwetsbaar te zijn.

N.B. Uitgeverij Querido en Athenaeum Boekhandel nodigen je van harte uit voor de presentatie van Verdwijnpunt van Wytske Versteeg op dinsdag 3 maart vanaf 17.00 bij Athenaeum Boekhandel, Spui 14-16, Amsterdam. En nog meer feestelijk nieuws: op donderdag 2 april om 14.00 in het Klein Auditorium van het Academiegebouw, Rapenburg 73 te Leiden wordt de Frans Kellendonkprijs 2020 uitgereikt aan Wytske Versteeg. Je bent van harte uitgenodigd.

Naakt bestaan

Misschien zou dit boek stekels moeten hebben. En ook een kaft niet van gewoon karton, maar van een materiaal met het soort rotsachtige hardheid waaraan je je kunt stoten en bezeren. Of ik zou het in waterverf moeten maken in een huidkleur die bijna doorzichtig is, of anders van glas dat breekt als je het aanraakt.

De taxichauffeur wenste ons sterkte toen we uit zijn auto stapten bij een centrum voor geestelijke gezondheidszorg. Ik leunde zwaar op de arm van een vriend; ik kon amper op mijn benen staan nadat ik weken nauwelijks had kunnen slapen. Niet in de laatste plaats door dat gebrek aan slaap was ik niet meer in staat om iets te doen, of te beslissen – ik was te uitgeput om iets te kunnen willen, behalve dan rust. Die uitputting was ook de enige reden dat ik nu door de schuifdeuren van het centrum naar binnen ging, nadat ik me jarenlang verzet had tegen inmenging van welke psycholoog dan ook. To be or not to be, that is the question – en ik helde gevaarlijk over naar not to be. Ik was te wanhopig om alleen te kunnen wonen. Ik was bang. Er waren tijden dat ik niets kon zeggen en soms letterlijk mijn stem verloor. Hoe meer pijn, hoe minder woorden ik daaraan kon geven. Hoe minder woorden, hoe meer pijn. De psychotherapeut in het centrum noteerde als behandeldoel dat ik 'weer een eenheid' wilde worden.
Dat was mijn formulering.
Ik twijfelde eraan of ik nog wel een zelf had. Of ik datgene wat ik als mijn zelf beschouwde kon beschermen tegen de wereld om mij heen, en vooral ook tegen mijn eigen gedachten. Ik had een diep verlangen om te helen. Om weer, of misschien voor het eerst, gezond te worden, vanbinnen één geheel met duidelijke buitengrenzen.
We gingen een deur en daarna nog een deur door, uiteindelijk een anonieme kamer in met aan de muur een lijst van regels, verplichtingen, verwachtingen. Ik keek ernaar en bedacht dat dit niet gebeurde, niet met mij, niet werkelijk. Maar mijn vrienden gingen weg en ik bleef achter in die kamer, die niets persoonlijks had. Iemand had een gitaar voor me meegenomen, in een te optimistische poging om er nog iets van te maken. Het instrument was vreemd in die ruimte, het hoorde er niet. Als bijbaan had ik veel gewerkt in verzorgingstehuizen en deze kamer leek daarop, inclusief de beugels bij het toilet. Op weg hierheen waren we de lege, grauwe huiskamer gepasseerd; het was weekend en er was bijna niemand op de afdeling. De verpleegkundige zei het haast verontschuldigend, maar ik was hoe dan ook bang om anderen tegen te komen. De enige andere patiënt die ik zag voldeed aan alle clichés: schuifelend, in joggingbroek, in zichzelf gekeerd. Niet dat ik er zelf al te best uitzag: bleek en te mager, met diepe wallen onder mijn ogen en zelf al even clichématig volledig in zwart gekleed. Het was al heel wat, had iemand gezegd, dat ik een kamer voor mezelf had.
Eerder die week, toen duidelijk werd dat ik het na jaren voortmodderen nu eindelijk echt niet meer redde, had ik met een vriend mijn weinige opties besproken. Ik herinner me hoe we probeerden de hele situatie zo rooskleurig mogelijk voor te stellen. Ook daarbinnen zou ik vast nog wel kunnen werken. Misschien zou ik, van een afstand, zelfs nog iets kunnen doen aan de theorievakken van de toneelschool, waar ik toen net was begonnen aan het tweede jaar. Ik weet niet of T. daadwerkelijk geloofde in die hoopvolle plannen, maar voor mij was het noodzaak om mezelf ervan te overtuigen dat dit moment, dat ik jaren geprobeerd had te ontlopen, niet zo omineus was als ik al die tijd gedacht had. Opname was geen ondergang, niet de totale nederlaag – alleen een tijdelijke pauze, een kans om tot rust te komen en daarna opnieuw te beginnen. Maar een blik op de kamer, op het A4’tje met regels maakte duidelijk dat zelfs dat onechte optimisme te hoog gegrepen was.
Eén ding wordt bij een opname, misschien bij elk eerste contact met intensieve geestelijke gezondheidszorg, onmiddellijk duidelijk: jouw verdriet, jouw pijn en wan- hoop zijn niets bijzonders. Hoe acuut, hoe levensbedreigend ze ook aanvoelen, je moet achteraan aansluiten; wacht maar tot er een plek beschikbaar is, voeg je in het systeem.
Hier ging het niet om wat ik nodig had, maar om wat er van mij verwacht werd. Degene die deze regels opgesteld had was niet geïnteresseerd in wie ik was of wilde zijn, of in wat ik dacht. En natuurlijk, ik was daar niet voor niets: ik wist zelf ook niet meer wie ik was, of wat er was overgebleven van degene die nog maar een jaar geleden zo optimistisch aan de toneelschool was begonnen, en in datzelfde jaar haar eerste boek gepubliceerd had.
Ik kon dat wat me uit mijn eigen bestaan had gegooid in twee zinnen opschrijven:

Heb het gevoel alsof ik in één ruimte opgesloten zit met vroeger, en alsof die ruimte steeds kleiner wordt. Ben bang dat ik er niet meer uit kom.

De psychotherapeut had daar een andere formulering voor: een chronische posttraumatische stressstoornis.

Trauma. Wond.

We gebruiken het woord tegenwoordig zo vaak en zo terloops dat het niet zoveel meer betekent. De meeste mensen denken bij een trauma nu eerst en vooral aan iets psychisch. Maar nog niet zo lang geleden was de term het exclusieve eigendom van chirurgen. Toen was een trauma uitsluitend lichamelijk: een fysieke wond, een lichaam dat een schok ontvangen heeft, doorboorde huid.
Ook mijn wanhoop was lichamelijk. Misschien schoten mijn woorden daarom zo tekort. Ze hadden te weinig inhoud, te weinig body, zouden de Engelsen zeggen. Dat gold ook voor mij: te weinig body. Het lichaam dat ik niet had was vaak aangeraakt terwijl ik er niet bij was, door mannen die mij niet kenden en op manieren die ik niet wilde. Uiteindelijk bleef vooral 'niet' over. Mijn lichaam nam plaats in, maar lang niet zoveel als het nodig zou hebben. Het verzette zich niet, het wist niet hoe dat moest. En terwijl ik de ruimte in mijn lichaam grotendeels aan anderen overliet, trok ik mezelf terug op de bovenkamer van mijn hersenen, zodat doorgaans niet meer dan de bovenste tien centimeter van mijn lijf bewoond was. Ik deed pogingen om mijn territorium uit te breiden, mijn armen en benen in bezit te nemen. Af en toe waagde ik me er zelfs aan een buik te hebben, billen, borsten. Soms lukte dat, meestal totdat ik weer iemand tegenkwam die mij niet kende, maar me toch aanraakte terwijl ik er niet bij was en me dus niet kon verzetten, die zo mijn lichaam opnieuw door niet-lichaam verving.

Ooit stelde de filosoof Avicenna zich bij wijze van gedachte- experiment een zwevende man voor. De man zou niet in staat zijn om te zien en ook zou hij niet staan, maar zweven in de lucht, of in een leegte. De lucht die hem ondersteunde zou hij niet kunnen voelen en zijn armen en benen zouden elkaar ook niet aanraken. De zwevende man heeft geen manier om contact te maken met de wereld buiten hem, en hij zou zich dus ook niet bewust zijn van de grenzen van zijn eigen lichaam. Toch, zei Avicenna, zou die man een zelf hebben. Terwijl hij zijn eigen lengte, breedte en diepte niet kent, zich zijn eigen hand misschien niet eens kan voorstellen en zeker niet als deel van hemzelf, zal de man zich toch ook een 'ik' voelen. Voor Avicenna bewees dat gevoel dat we een ziel hebben die losstaat van ons lichaam. In zijn filosofie is het geen probleem om een niet-lichaam te hebben. Dat geldt ook voor een groot deel van de westerse filosofie, maar filosofen zijn niet voor niets denkers geworden.
In werkelijkheid zijn onze zekerheden en onzekerheden sterk afhankelijk van fysieke waarneming. 'Die staat met beide benen op de grond,' zeggen we als iemand goed weet wie en wat hij wel en vooral ook niet is, en het dus niet 'te hoog in de bol heeft'. We hebben onze buik ergens vol van, houden ons staande, rechten onze rug, dragen een last op onze schouders. Na een ingrijpende gebeurtenis zijn we niet meer onszelf, en dan zijn we uit balans. Als we een onbekende tegenkomen, schatten we in een fractie van een seconde in wat voor iemand het is, nog voordat hij of zij iets heeft gezegd. We kijken, zonder het bewust te weten, naar de ruimte die haar lichaam inneemt; naar de manier waarop ze ademhaalt, die diep kan zijn of oppervlakkig; naar de houding die haar lichaam in de loop der tijd heeft aangenomen.
Waar je ook gaat, daar ben je is de titel van een boek van Jon Kabat-Zinn, grondlegger van de mindfulnessbeweging. Afhankelijk van je perspectief valt dat zinnetje te lezen alsof je belandt op de plek waar je eerder naartoe bent gegaan, of – hoopvoller – dat je kunt zijn waar je ook gaat, dat het mogelijk is om echt te zijn tijdens het gaan. Maar we zijn er niet zo aan gewend ons af te vragen waar we zijn. De nadruk ligt veel meer op wie we zijn; hoe we het beste uit ons zelf halen, hoe we echt en authentiek onszelf zijn. Het antwoord op de vraag waar we zijn laten we over aan Google Maps of andere navigatiesystemen.

Denken we.
De taal denkt er anders over. Ons woord 'ervaren' komt van irfaran, 'doorheen reizen'. Wie door een streek reist, doet kennis op over het land; zeker wanneer je die reis, zoals in de middeleeuwen, onderneemt in het trage tempo van je eigen voetstappen of hooguit met de snelheid van een paard. Geleidelijk kreeg het woord een bredere betekenis: van ergens doorheen reizen, via het opdoen van kennis over het land, naar kennis opdoen in het algemeen (leren kennen, te weten komen), en vandaar naar de ervaring zoals we die nu kennen (meemaken, ondervinden).
Wie zijn weg wil vinden in een onbekend landschap, moet weten waar hij vandaan komt. Het is onmogelijk om aan de hand van een kaart en een kompas te navigeren als je geen idee hebt voor welke heuvels om je heen de hoogtelijnen op de kaart staan. Verdwalen heeft een romantische klank gekregen omdat het in een verstedelijkte maatschappij bijna onmogelijk geworden is, maar die charme verdwijnt snel wanneer je echt de weg kwijtraakt, in cirkels loopt.

Copyright © 2020 Wytske Versteeg