Leesfragment: De Akropolis van Athene

29 maart verschijnt van Eric M. Moormann en Janric van Rookhuijzen De Akropolis van Athene. Geschiedenis van een mythisch icoon. Wij publiceren voor!

De Akropolis van Athene is een iconische rots die oprijst in de hoofdstad van Griekenland. Hij geldt als het belangrijkste toeristische doel voor bezoekers aan Athene. De Akropolis wordt gedomineerd door klassieke tempels – voor velen het hoogtepunt van Griekenland of zelfs de hele ‘westerse’ beschaving. Maar achter deze spectaculaire façade gaat een onbekende rijkdom aan geschiedenis en verhalen schuil. In de Middeleeuwen werd in de grootste tempel een christelijke kathedraal gevestigd. Daarna werd dezelfde ruimte gebruikt als moskee, te midden van een levendig Turks garnizoensdorp. En in de negentiende eeuw werd de Akropolis een symbool van de wederopstanding van het klassieke Griekenland.

In dit boek belichten Eric Moormann en Janric van Rookhuijzen de geschiedenis van de Akropolis van de Bronstijd tot de eenentwintigste eeuw. Naast klassieke Atheners laten zij ook onbekende figuren uit andere tijden uit de schaduw treden. Dit is hoog tijd, want als geen ander monument laat de Akropolis, met zijn zware symbolische en politieke bagage, zien hoe ‘het Westen’ met zijn eigen verleden is omgesprongen.

Eric Moormann is emeritus hoogleraar klassieke archeologie aan de Radboud Universiteit. Janric van Rookhuijzen is onderzoeker en docent aan de Universiteit Utrecht, gespecialiseerd in de geschiedenis en archeologie van het klassieke Griekenland.

Inleiding

Uit de droge grond van Attica en uit het gezamenlijke bewustzijn van het Westen rijst een haast onneembaar rotsmassief op (fig. i). De top, die men alleen vanuit het westen kan beklimmen, is door mensenhanden tot een groot terras gemaakt. Zowel aan de noord- als zuidkant worden aardmassa’s tegengehouden door machtige, steile muren – door een Turkse reiziger in de zeventiende eeuw beschreven als ‘valleien van de hel’. Maar indrukwekkende marmeren ruïnes maken van de rots eerder een hemelburcht, waartegen verschillende andere gebouwen in bewondering lijken aan te schuren.

1. De Akropolis gezien vanuit het noordwesten.

De Griekse term Ἀκρόπολις (akropolis) die in de Oudheid voor de burcht werd gebruikt, betekent ‘hooggelegen (deel van een) stad’ of ‘bovenstad’. Er zijn in de Griekse wereld meer akropoleis, zoals het meervoud luidt. Mensen vestigden zich al in de Bronstijd op hooggelegen, moeilijk toegankelijke en dus goed verdedigbare plaatsen in het toch al bergachtige Griekenland. Steden als Korinthe, Lindos, Mykene, Pergamon, Sparta en Tiryns hebben – of zijn – alle een akropolis. Maar er is geen Akropolis zoals die van Athene, en wij schrijven zijn naam met een hoofdletter.
Wanneer het leven van de Akropolis als bewoonde plaats begint, is niet bekend. In de mythische geschiedenis van Athene werd verteld hoe de vrouwelijke krijgers uit het oosten, de Amazonen, de burcht hadden bestormd maar tegen werden gehouden door de held Theseus. Er zijn uit het tweede millennium v. Chr. een paar schaarse sporen van menselijke aanwezigheid bekend, met name een onderaardse gang die toegang moet hebben gegeven tot een waterput. Die was niet onbelangrijk, want de rots is gespeend van watertoevoer en daardoor moeilijk bewoonbaar. Of dat nadeel eraan heeft bijgedragen dat de Akropolis vanaf de achtste eeuw v.Chr. nauwelijks meer bewoond is geweest en ging functioneren als heilige plek, is niet zeker, maar onwaarschijnlijk lijkt dat niet.
In tijden die ons beter bekend zijn, vanaf de zesde eeuw v.Chr., was de Akropolis een indrukwekkend tempellandschap; de restanten van de aankleding van bouwwerken en vrijstaande monumenten prijken nu in het Akropolismuseum. Een belangrijk jaar voor de Akropolis was 480 v.Chr., toen de legers van de Perzische koning Xerxes hem verwoestten. Zo’n dertig jaar later begon een indrukwekkend herbouwprogramma onder leiding van Perikles. Dit leverde de grote marmeren gebouwen op die men nu nog ziet. Hoewel over de functie en de betekenis van deze gebouwen veel discussie bestaat, is het wel duidelijk dat de godin Athena, hier met haar cultustitel Polias (‘van de [Akro]polis’), in groot aanzien stond.
Na de Oudheid, in de Middeleeuwen en de Turkse periode, is de Akropolis een bolwerk van religie gebleven. De Akropolis ligt nu midden in een zee van bebouwing van de metropool die Athene is geworden sinds zijn aanwijzing in 1835 als hoofdstad van het jonge Griekse koninkrijk. De burcht werd toen meteen het symbool dat de nieuwe natie met het verleden verbond. En hoewel de religieuze functie toen verdween, is de Akropolis nog steeds in figuurlijke zin heilig.
Inmiddels wordt de Akropolis vaak ook beschouwd als het symbool van Europa, van democratie, en zelfs van de westerse beschaving als geheel. Daarom kent u de Akropolis zelfs als u nog nooit in Athene bent geweest. U heeft hem namelijk gezien op foto’s bij nieuwsberichten over Griekenland, bent eraan herinnerd door het algemeen icoon voor ‘monument’, of heeft gebouwen bezocht die zijn vormentaal citeren. De geschiedenis van dit op meerdere manieren mythische icoon leert ons veel over de betekenis van cultureel erfgoed en hoe de Oudheid vandaag tot ons spreekt.
Tot op heden was er, buiten enkele toeristische gidsen, geen Nederlandstalig boek over de eeuwenlange geschiedenis van deze site, en boeken in andere talen met deze insteek zijn eveneens dun gezaaid. Dat is wellicht een vreemde situatie, gegeven de grote belangstelling voor de Griekse Oudheid en de status van de Akropolis als de voornaamste bezienswaardigheid van Griekenland. Wellicht is de reden van die literatuurschaarste dat de Akropolis, een ‘supermonument’ dat uit vele monumenten bestaat, eigenlijk te ingewikkeld en veelomvattend is voor één boek. Tegen beter weten in hebben wij het toch gewaagd dit boek te schrijven, want het verhaal van de lange geschiedenis van de Akropolis is beslist de moeite waard om te worden verteld.
Het schrijfproces bleek geen sinecure, want als geen ander monument moet de Akropolis niet alleen in de drie ruimtelijke dimensies, maar ook in de dimensie tijd worden begrepen. Wij durven niet te hopen dat wij de burcht langs al deze assen volledig en accuraat hebben weergegeven. Wel hebben we daar een aanzet toe gedaan. In het bijzonder hebben wij geprobeerd niet alleen aandacht te schenken aan de klassieke Akropolis (zoals gebruikelijk en wellicht ook begrijpelijk), maar ook licht te werpen op de vaak vergeten niet-klassieke periodes. Wij hebben ons daarbij bijzonder laten inspireren door Höcker en Schneider 1993, maar ook door Hurwit 1999 en 2004, Holtzmann 2003, Queyrel 2020 en de geredigeerde bundel Neils 2005. Al deze boeken hebben aandacht voor de geschiedenis van de Akropolis na de Oudheid. Dat verleden is natuurlijk niet los te zien van dat van de stad Athene. In dit boek houden wij echter de focus op de Akropolis. Voor een uitgebreidere geschiedenis van Athene kan men te rade gaan bij bijvoorbeeld Clark 2022.
Hoewel ook andere indelingen denkbaar waren, hebben wij ervoor gekozen de Akropolis grotendeels chronologisch te behandelen. Het volgende overzicht geeft de traditionele (vaak arbitraire) jaartallen die de periodes afgrenzen en de hoofdstukken waarin deze worden behandeld. Die chronologische indeling van het boek is echter niet absoluut: om redactionele redenen is informatie uit bepaalde periodes soms in andere hoofdstukken opgenomen waar die beter past.

In de appendix volgt onze vertaling van een beschrijving van de Akropolis in de Rondreis door Griekenland van de tweede-eeuwse auteur Pausanias. Deze tekst is weliswaar zo’n zes eeuwen jonger dan de voornaamste gebouwen van de Akropolis, maar biedt verreweg de uitgebreidste beschrijving van de Akropolis uit de Oudheid. De tekst, die vanaf de vijftiende eeuw weer bekend werd, ligt aan de basis van de archeologische interpretatie van de site. Wij vonden het zinvol de gehele beschrijving aan de lezer aan te reiken.
Wij hopen dat dit boek iedereen die geïnteresseerd is in de Akropolis tot dienst kan zijn, niet alleen lezers met een klassieke opleiding, maar juist ook allen die belangstelling hebben voor de lange geschiedenis van de heuvel en de geschiedenis van Athene. Het is bovendien niet alleen bedoeld voor thuisreizigers, maar ook voor wie zich ter plaatse wil bezighouden met al die brokstukken van het verleden. Het register en de kaart bieden de makkelijkste weg naar informatie over de individuele monumenten.

[…]

© 2023 Eric M. Moormann en Janric van Rookhuijzen