Een tondeldoos op Savile Row of een vat buskruit in een maatpak? Hilje Papma en Marlies Weyergang over de eerste zin van Andrew O’Hagans Caledonian Road

Andrew O’Hagans Caledonian Road beschrijft het verval van Groot-Brittannië. Vanuit het perspectief van succesvolle vijftiger Campbell Flynnn zien we hoe de geprivilegieerde upperclass overal mee wegkomt, ontmoeten we migranten, drillrappers, duiken we de krochten van het internet in en leren we over de invloed van de Russische maffia en bitcoin. En vragen we ons af: is Flynn wel geprivilegieerd genoeg om met zijn vreemde bokkensprongen weg te komen? Er is veel in dit verhaal om somber over te zijn, maar Andrew O’Hagans dialogen brengen lucht en humor in dit vuistdikke boek waarin talloze verhaallijnen worden uitgezet die uiteindelijk allemaal keurig samenkomen.

• Lees ook Leon Verschoors aanbeveling van het boek
• Caledonian Road was ook ‘best besproken’ in week 17

Tall and sharp at fifty-two, Campbell Flynnn was a tinderbox in a Savile Row suit, a man who believed his childhood was so far behind him that all its threats had vanished.
Campbell Flynnn, een lange, knappe man van tweeënvijftig, was een vat buskruit in een maatpak van Savile Row, een man die geloofde dat zijn jeugd zo ver achter hem lag dat hij daarvan niets meer te vrezen had.

De eerste zin van dit boek doet alles wat een ideale eerste zin moet doen: hij leest lekker, het ritme is fijn, het taalgebruik fraai. Dat belooft op zich al veel voor wat komen gaat. De zin maakt bovendien nieuwsgierig, want hij roept van alles op, vertelt veel, maar bevat ook geheimen. Een zin dus die maakt dat je als lezer met gretigheid aan dit boek van meer dan 600 pagina’s begint.

De structuur: met de deur en een bijstelling in huis

De eerste zin dus. Voilà, daar hebben we Campbell Flynn. Hij zit in een taxi, rijdt over Piccadilly en zal zo meteen uitstappen om in boekhandel Hatchards stapels van zijn magnum opus, een biografie van Vermeer, te signeren en vervolgens te gaan lunchen met zijn literair agent.

Voor een vertaler is de eerste zin van een boek, eigenlijk het hele eerste hoofdstuk, altijd een uitdaging: je moet de juiste toon nog vinden en zelfs als je tijd gehad hebt om het hele boek van te voren echt goed te lezen en de personages te leren kennen (wat vaak niet het geval is bij een boek dat in het origineel ook nog moet verschijnen), dan nog ga je aan het eind van de rit altijd weer terug naar dat eerste hoofdstuk. Wij hebben over geen enkele zin in het boek zoveel gepraat als over deze eerste zin. Er is ook geen zin die we zo vaak aangepast hebben. Wat was er dan zo lastig aan?

Om te beginnen de zinsstructuur. De zin begint met zo’n fijne, typisch Engelse constructie, (‘Tall and sharp at fifty-two, …’) die wij niet hebben. Hoe dan wel? We lieten de hoofdpersoon maar meteen met de deur in huis vallen. Maar dan de bijstelling. We twijfelden en discussieerden: ‘Campbell Flynn, tweeënvijftig, lang en knap’, wat lekker kort is, of, wat het geworden is: Campbell Flynn, een lange, knappe man van tweeënvijftig’. Dan staat er weliswaar tweemaal ‘man’ in de zin, maar we vonden het ritme juist door die herhaling wel lekker.

Wat is sharp? Scherp van geest, of uiterlijk?

Dan de woorden. Flynn was ‘tall and sharp at fifty-two’. Dat uiterlijk is kennelijk belangrijk. En inderdaad, dat blijkt later ook. Als kunsthistoricus houdt Flynn oprecht van mooie dingen, maar hij draagt zijn kleding ook om zich af te zetten tegen zijn afkomst, vandaar dat pak van Savile Row. Over de vertaling van ‘sharp’ hebben we de nodige hoofdbrekens gehad. Is ‘sharp’ scherp van geest? Of zelfs ‘nog scherp van geest?’ Maar dat mag je van iemand van tweeënvijftig eigenlijk wel verwachten dus dat viel af. Bovendien was dat uiterlijk zo belangrijk. Is het dan een verwijzing naar een ‘sharp dresser’- iemand die goedgekleed gaat? Dan was die verwijzing naar Savile Row wat veel geweest. Vele pagina’s later lezen we over Flynn: ‘Taller than his famous son and with sharper edges, a crisp blue shirt, a blazer with jeans.’ Het is hier dus eerder iemand met scherpe trekken. Maar omdat we hier wel heel erg behoefte hadden aan een compacte beschrijving hebben we hier voor enige afvlakking gekozen – met het simpele woordje ‘knap’.

Het noemen van Flynns leeftijd in deze eerste zin is ook heel bewust gedaan: de nadruk op die leeftijd heeft alles te maken met het feit dat Flynn een man is met een midlife crisis, een man die binnenkort jarig is en wiens drieënvijftigste verjaardag niemand snel zal vergeten. Bovendien is ouder worden een terugkerend thema in het boek. Gelukkig is 52 in het Nederlands ook gewoon 52…

Het lontje compacter, het maatpak pleonastisch

En dan is er die ‘tinderbox’. Dat kun je  vaak prima vertalen met ‘opgewonden standje’ of ‘heethoofd’, ‘driftkikker’. Maar doet dat Flynn hier wel recht?  Dit was bij uitstek een woord waarvoor je eerst het hele boek moest lezen en Flynn goed moest leren kennen. In onze eerste vertaling werd hij ‘een man met een steeds korter lontje’. Maar we vonden dat we dan te veel weggaven en het was ook wel erg lang. Het liefst hadden we één metaforisch woord willen inzetten. Dat lukte ons niet. We twijfelden tussen ‘wandelend kruitvat’ en ‘vat buskruit’. Het werd het laatste. Iets compacter en daarmee beter voor het ritme van de zin.

Flynn draagt dus een ‘Savile Row suit’. Uiterlijk is, zo weten we nu, voor Flynn van groot belang. Als vertaler vraag je je dan af: mogen we Savile Row, de straat van de chique kleermakers, bij iedere lezer bekend veronderstellen? Wij hebben ervoor gekozen om de lezer een beetje te helpen, op het gevaar af beschuldigd te worden van een pleonasme: ‘een maatpak van Savile Row’. Ook dit is overigens een terugkerend iets in het hele boek: deze roman zit bomvol verwijzingen naar typisch Britse zaken, maar ook naar kunst, citaten waar de doorsnee Britse lezer wellicht ook niet mee bekend is, en hier en daar hebben we er voor gekozen de lezer een beetje te helpen, zonder te uitleggerig te willen worden. Maar stiekem dromen we over een geïllustreerde uitgave, met foto’s van allemaal locaties, schilderijen, kunstenaars, gebouwen.

Je hoeft niet al je darlings te killen

Flynn was ten slotte ‘a man who believed his childhood was so far behind him that all its threats had vanished’. Dat hebben we gewoon meteen een beetje vrij vertaald: ‘een man die geloofde dat zijn jeugd zo ver achter hem lag dat hij daarvan niets meer te vrezen had’. We hebben aan het eind van de rit nog even iets met ‘bedreigingen’ geprobeerd, maar eigenlijk vonden we onze eerste vertaling mooier. En je hoeft als vertaler ook niet altijd je darlings te killen.

Campbell Flynn blijkt een man die zich met alles wat hij in zich heeft wil ontworstelen aan zijn achtergrond, en tegelijkertijd die achtergrond koestert en beseft dat die hem gevormd heeft – en als hij dat zelf even vergeet, dan wijst zijn wijze echtgenote Elizabeth hem daar wel op. Die gespletenheid is al goed voor explosiegevaar. Maar de acties die Flynn verder onderneemt maken de uiteindelijke explosie episch.

Hilje Papma en Marlies Weyergang ontmoetten elkaar na een studie Arabisch en een carrière in de communicatie op de Vertalersvakschool. Na het doorlopen van deze opleiding vertaalden ze - voordat ze zich samen op Caledonian Road stortten - verschillende romans. Hilje Papma vertaalde met Sandra Boersma Jean-Hanff Korelitz’ De plot en met Anna Post Uiterweer diens De nakomer. Marlies Weyergang vertaalde met Arwin van der Zwan Deeptie Kapoors Tijd van Zonde en met Koos Mebius Vanessa Chans De storm van ons bestaan.