Recensie: Verontrustender dan Soumisson

2084, de nieuwste roman van de Algerijnse schrijver Boulem Sansal, stond op veel lijstjes van gerenommeerde literaire prijzen en won Le grand prix du Académie Française 2015. De titel doet direct al denken aan George Orwells 1984 en de ondertitel heeft een verontrustende bijsmaak: La fin du monde. (De vertaling door Jan Versteeg verschijnt in de herfst van 2016.) In het toekomstbeeld dat Sansal in het boek schetst is een streng geloof aan de macht dat de bevolking geheel aan zich onderwerpt en alles van het verleden heeft uitgewist. Is het de voorspelling van een dystopie of is het louter een spannend verhaal? 

Soumisson

Het is niet moeilijk de vergelijking te maken met Soumission van Houellebecq waarin Frankrijk al in 2022 een islamitische president krijgt. 2084 gaat echter veel verder en is daardoor onrustbarender; zeker gezien de krachtmetingen van IS met het westen zou er meer realiteit in kunnen schuilen dan we denken. Als je het boek puur als roman leest, is het een spannend verhaal waarin op beeldende en gedetailleerde wijze een niet bestaande, weliswaar verre van prettige, maatschappij wordt geschetst. Het gaat om een zoektocht naar wat er achter de façade van dit streng gelovige Abistan-regime schuilt, en wat er voor en buiten dit machtige rijk bestond en bestaat. Dat levert een intrigerend verhaal op, vooral omdat de beknelling van dit machtige rijk gezien wordt door de ogen van de hoofdpersoon, Ati, die door bepaalde gebeurtenissen gaat twijfelen aan de hem voorgeschotelde waarheid.

In zijn wat rouwere en cynische stijl beschrijft Houellebecq de gebeurtenissen rond 2022 vanuit de ik-persoon, het is een persoonlijke beleving. Sansal houdt het bij een alwetende verteller die aan de lezer uit de doeken doet wat de kenmerken en eigenaardigheden van het totalitaire regime zijn. Deze beschrijvingen worden afgewisseld met de belevenissen van de hoofdpersoon Ati. De camera zoomt in en uit en wisselt tussen de personages. Ook dat is natuurlijk fictie, maar omdat de lezer door deze auctoriale verteller meer afstand ervaart, lijkt het juist misschien beter voorstelbaar. Je krijgt een totaalbeeld en minder een persoonlijk relaas zoals bij Houellebecq.

Het machtige Abistan

L’Abistan is een machtig rijk, vernoemd naar de profeet Abi, de vertegenwoordiger van de god Yölah. Met een beetje goede wil is daar Allah uit te herleiden. Het achtervoegsel -stan, zoals in veel namen van Arabische landen, is afgeleid van het Perzisch en betekent zoveel als ‘plaats van’. Abi’s geloof heeft de eigen gedachte van haar bevolking uitgebannen, en eist volledige onderwerping (soumission) van iedere bewoner. Abi is de almachtige heerser, die niemand ooit gezien heeft:

‘… il était le père des croyants, le chef suprême du monde, enfin il était immortel par de grâce Dieu et de l’amour de l’humanité. Et si personne ne l’a jamais vu, c’était simplement que sa lumière était aveuglante.’
‘ ... de vader van de gelovigen, de hoogste leider van de wereld, tenslotte was hij door Gods genade onsterfelijk en de lieveling van de mensheid; en dat niemand hem ooit gezien had, kwam door dat zijn licht verblindend was.’

Het paleis van deze heerser wordt omringd door tot de tanden bewapende mannen van wie de hersens vlak na hun geboorte zijn verwijderd, waardoor ze volledig volgzaam zijn en een hallucinerende en angstaanjagende blik in hun ogen hebben.

Reizen door het land is verboden, behalve voor de mensen die op bedevaart zijn naar een van de heilige plaatsen. Dat gaat echter niet op eigen initiatief, maar volgens een vaste kalender en over vastgestelde paden met van tevoren bepaalde tussenstops. Soms duren die pauzes zo lang, dat er sloppenwijken ontstaan. Men wacht, en weet niet wanneer er weer doorgelopen wordt. En bovenal, men weet niet waarom. Het is altijd zo gegaan.

2084

Naast het feit dat iedereen overal in de gaten gehouden wordt en elke twijfel of onzekerheid, oftewel afwijkende acties of ideeën, is weggenomen en er dus geen vragen zijn, is er ook geen besef van heden of verleden. Het is bijvoorbeeld niet bekend waar het jaar 2084 vandaan komt. Men weet dat er een heilige oorlog, le Char,  is geweest en dat de vijand verdreven is. Zelfs helemaal verdwenen. De overwinning was ‘totale, définitive, irrévocable’. Maar heeft het jaar 2084 met de overwinning te maken?  Is het het geboortejaar van Abi? Numerologie is een nationale sport, men probeert van alles met de getallen 2 0 8 4.

Toch is er één iemand die twijfelt: Ati. Hij moet op bedevaart naar een kuuroord om van zijn tuberculose te genezen. Hij is twee jaar op pad geweest en heeft een archeoloog, genaamd Nas, ontmoet die in dienst is van ‘l’Aparreil’.  Nas heeft een dorp gevonden dat dateert van voor de heilige oorlog. Dit gegeven maakt dat Ati gaat twijfelen. Er is dus iets voor Abistan geweest. En bestaat er nu ook nog iets buiten dit machtige rijk? Zijn er grenzen? Wat ligt daarachter?

Voorspelling

Bij bepaalde boeken is het soms lastig zoeken naar maatschappijkritische gedachten of naar de onderliggende boodschap van de auteur. Bij Houellebecq en Sansal hoeft dat geen probleem te zijn. Beperkte Soumission zich nog tot een overname van Frankrijk door de Islam, Sansal beschrijft een veel heftiger scenario. Hoewel hij zelf voor in het boek aangeeft dat het pure fictie is:

‘Le lecteur se gardera de penser que cette histoire est vraie ou qu’elle emprunte à une quelconque réalité connue. Non, véritablement, tout est inventé, les personnages, les faits et le reste, et la preuve en est que le récit se déroule dans un futur lointain qui ne ressemble en rien au nôtre.’‘De lezer hoede zich ervoor te denken dat dit een waargebeurd verhaal is of betrekking heeft op een of andere bekende werkelijkheid. Nee, heus, alles is verzonnen, de personages, de feiten en al het andere, en het bewijs is dat de vertelling zich afspeelt in een verre toekomst in een verre wereld die in niets lijkt op de onze.’

Maar deze waarschuwing haalt zichzelf al onderuit. Het verhaal is niet waar omdat het zich afspeelt in de verre toekomst. Er staat echter niet dat het geen waarheid kan worden. De lezer zou het zo maar kunnen denken. Je kunt je troosten met de gedachte dat Orwells 1984 ook niet is uitgekomen. Maar is dat voldoende?

Arjen van Meijgaard schrijft korte verhalen en bespreekt Nederlandse en Franse fictie, voor onder andere NBD/Biblion en http://eenboekrecensie.blogspot.nl/