Recensie: Wees meer kat, of hoe je beter leeft zonder facebook

Heeft u het idee dat u minder leuk bent dan vroeger? Misschien iets knorriger, asocialer en eerder geneigd mensen aan te vallen? Dan moest u maar eens van de sociale media af, want die veranderen u langzaam in een asociale, depressieve zombie. Dat, in het heel kort, is de stelling van Jaron Laniers nieuwste boek Tien argumenten om je sociale media-accounts nu meteen te verwijderen (Ten Arguments, vertaald door Carla Zijlemaker). En hij kan het weten, als internetpionier.

Van kat naar hondgemaakt

Jaron Lanier begint zijn boek met katten, juist de dieren die het halve internet vullen. En dat is niet gek, beweert hij, want het aantrekkelijke van katten is dat ze zichzelf gedomesticeerd hebben en in dat proces hun onafhankelijkheid hebben behouden. Anders dan honden, kun je katten geen trucjes leren, of althans niet van ze verwachten dat ze die uitvoeren als jij net met je telefoon klaar staat om er een leuk filmpje van te maken.

En daar houden we van, honden zijn leuk, maar ze doen altijd wat je zegt. Zo wil je zelf niet zijn. Toch verandert het gebruik van sociale media je langzamerhand van kat naar hond: je wordt zo gemanipuleerd dat je alles doet voor een koekje: je privacy opgeven, je lunchpauze opgeven om eindeloos te scrollen, waarbij je eindeloos gemonitord wordt.

Gebruikersgedrag verhuurbaar

In tien argumenten legt hij uit hoe je je vrije wil verliest, je een eikel wordt (in de Engelse tekst staat ‘Asshole’, in de vertaling is er het wat tammere ‘asociaal’ van gemaakt), je minder empathisch wordt, minder gelukkig, je je ziel verliest en zo verder. Het komt allemaal omdat we slachtoffer zijn van wat hij de BUMMER-machine noemt: Behaviors of Users Modified , and Made into an Empire for Rent (Gemodificeerd Gebruikersgedrag  tot Verhuurbaar Imperium Gemaakt).

Dat Lanier zelf nogal verliefd is geworden op zijn afkorting, is de grote zwakte van het boek. Tot vervelens toe komt deze toch wat drammerige afkorting voorbij, telkens in hoofdletters, soms wel 3 keer op een pagina, en dat maakt het leesplezier beduidend minder. Dat is jammer want het doet afbreuk aan zijn eigenlijke boodschap en dat is dat we zo gemanipuleerd worden door met name Facebook en Google, dat we gewillig al onze prive-informatie afstaan en gemanipuleerd worden door een onzichtbare hand die de werkelijke klanten zijn van dezes bedrijven. Wij, de gebruikers, denken dat we klanten zijn, maar zijn eigenlijk het product. Alles wordt bijgehouden, hoe lang we ergens naar kijken, waar we wel en niet op klikken, hoe waarschijnlijk het is dat je ergens op klikt als je roze tandpasta ziet in plaats van groene, wie onze vrienden zijn, waar die op klikken.

Facebook na Cambridge Analytics

Lanier had zijn boek klaar voor de drukker toen bekend werd hoe Cambridge Analytics de verkiezingen in de VS en de Brexit stemming heeft beïnvloed. Uiteraard besteedt hij in zijn inleidende hoofdstuk daar aandacht aan. Sindsdien zijn we allemaal iets meer op de hoogte van dat en hoe onze informatie wordt gemanipuleerd. Voor velen is het reden geweest om hun account op te zeggen. Met nog altijd ruim twee miljard gebruikers zal facebook daar niet wakker van liggen. De leegloop zal nog veel verder moeten gaan om daadwerkelijk iets te veranderen. Nu heeft het bedrijf beterschap beloofd en zijn er nepaccounts opgeruimd. Maar nog altijd zijn wij het product en zijn grote bedrijven de echte klant.

Like!

Waarom blijven we dan zo massaal vallen voor sociale media? Het grootste deel van het antwoord zit in onze klieren. We maken dopamine aan als iemand de foto van onze kat leuk vindt. De algoritmes zijn zo dat je nooit precies weer wanneer je wel en niet beloond wordt met een ‘like’ omdat je ook nooit precies weet of jouw bericht wel op de tijdlijn van je vrienden komt (of wordt weggeduwd door een gesponsord bericht over roze tandpasta, afhankelijk van waar je net op klikte, je leeftijd, je politieke voorkeur en of je misschien ongesteld bent). Juist die onvoorspelbaarheid maakt het zo verslavend.

Silicon Valley waarschuwt

Het is zorgwekkend dat zelfs Sean Parker, de eerste directeur bij Facebook, toegeeft dat die dopaminekick die Facebook geeft, willens en wetens gebruik maakt van menselijke onzekerheden. Chamath Palihapitiya, voormalig vice-president gebruikersgroei, zegt zelfs zich buitengewoon schuldig te voelen over hoe de korte termijn dopamine-feedback de hele samenleving ontwricht, hoe het samenwerking en vertrouwen sloopt en misinformatie in de hand werkt. Palihapitiya gebruikt al jaren geen facebook meer.

Lanier zelf is een voorbeeld van hoe je in Silicon Valley kunt werken (hij werkt voor het innovatielab van Microsoft), beroemd kunt zijn en boeken kunt verkopen, zonder sociale media. En hij laat de laatste tien jaar niet na dat te benadrukken. In wezen vertelt hij in dit boek niets dat niet in een andere vorm aan de orde is gekomen in zijn andere boeken of in de talloze interviews die hij heeft gegeven. Maar door alle recente aandacht voor big data raakt het nu wel een gevoeliger snaar. De helderheid van zijn argumenten en hoe hij ze even goed op een rij zet, is zeker overtuigend. Ik heb in ieder geval mijn sociale media-apps om te beginnen van mijn telefoon gegooid. Eens zien of ik leuker word. 

Helen Westerik is filmhistorica en schrijver. Ze koopt de filmboeken in voor Athenaeum en Eye.