Recensie: Moeder respecteren? Doden? Aischylos, Tragedies, getrouw en natuurlijk vertaald door Patrick Lateur

13 maart 2024 , door Daan Stoffelsen

| | | | |

Drie keer eerder slechts werden alle tragedies van Aischylos, vader van de tragedie, integraal vertaald. Dat alleen al maakt Patrick Lateurs vertaling een evenement. Perzen, Zeven tegen Thebe, Smekelingen, de Oresteia (Agamemnon, Offerplengsters), Eumeniden en Prometheus geketend, tijdloze stukken over macht en onmacht, wraak en rouw, zijn weer te lezen voor een nieuwe generatie.

Tijdloos, schrijf ik, maar Lateur schrijft het zelf beter in zijn toelichting op de vertaling: ‘Wie hem leest herkent toestanden en discussies van vandaag: de hoogmoed van de politicus, de zoektocht van vluchtelingen, de bezorgdheid om de democratie, een nood aan spirituele reflectie.’ Aischylos, die zowel de instelling van de Atheense democratie meemaakte als meevocht in de grote oorlog tegen de Perzen, was technisch een vernieuwer: hij introduceerde een extra acteur en verkleinde de rol van het koor, waardoor zijn stukken al wat moderner moeten hebben aangedaan — al werd die belofte pas echt door Sofokles en Euripides ingelost. Het koor, dat beschrijft, oordeelt, vertelt, blijft ook bij Aischylos heel bepalend, het daadwerkelijke drama, het spel, komt pas bij zijn opvolgers echt op stoom. Ook overheerst nog het goddelijk recht, de duistere kracht van vloeken en voorbestemming, boven de vrije wil en psychologie. Niettemin worden zijn stukken nog steeds opgevoerd.

Orestes

Ik verwijt mezelf ook niet dat ik veel meer van Sofokles en vooral Euripides heb gelezen: zij sluiten beter aan bij wat ik van theater hoopte en verwachtte. Maar deze nieuwe vertaling biedt een geweldige herkansing. Én een hernieuwde kennismaking met een stuk dat ik negentien jaar geleden tot in den treure heb bestudeerd, voor mijn scriptie over de drie Orestes-tragedies: Offerplengsters. Dat tweede deel van de Oresteia — de trilogie over de moord op Agamemnon (door zijn vrouw Klytaimnestra) en op Klytaimnestra (door hun zoon Orestes) en Orestes’ vlucht — is door Sofokles en Euripides in hun Elektra’s nagevolgd, en het is een geweldig stuk.

Orestes, die na de vadermoord in ballingschap is gegaan, keert in dit stuk terug met zijn vriend Pylades om zijn vader te wreken. Hij is door Apollo aangespoord zijn moeder en haar nieuwe man, Aigisthos, te vermoorden. In een roerende scène wordt Orestes door zijn zus Elektra herkend, en de confrontatie tussen zoon en moeder is geweldig. Orestes is het paleis binnengedrongen met een vals doodsbericht over zichzelf en vermoordt Aigisthos. Dan komt een gealarmeerde Klytaimnestra op. Wat is er? ‘De doden, zeg ik, doden hier de levenden,’ zegt een bediende.

Twee vertalingen

In mijn scriptie maakte ik ruimhartig gebruik van de vertaling van Gerard Koolschijn uit 1995 van de Oresteia, samen met de stukken van de andere tragici rond Orestes (Eén familie, acht tragedies, 1999). In 2012 verscheen die met aanpassingen in de Perpetuareeks als Het verhaal van Orestes. Koolschijn, die altijd streefde naar heel eigentijds Nederlands, schreef daar ‘De doden vermoorden de levenden, zeg ik’. Grotere accentverschillen zie je in de confrontatie tussen moeder en zoon, waarin, heel opvallend, voor de eerste en laatste keer in het stuk, Pylades aan het woord komt.

klytaimnestra
Stop, jongen. Ontzie deze borst, m’n kind,
waar jij zo vaak, doezelend, met je tandeloze
mondje de voedende melk uit zoog.
orestes
Pylades, wat te doen? Mijn moeder ontzien en niet doden?
pylades
Waar blijven dan Apollo’s orakels uit Delfi en de eden
van trouw? Bedenk: beter iedereen als vijand dan een god.
orestes
Je hebt gelijk, denk ik, je waarschuwt me terecht.
(Koolschijn, 2012)

klytaimnestra
Zij ontbloot een borst.
Hou op, mijn zoon, en heb voor deze borst, mijn kind,
respect. Zo vaak heb jij daaruit, terwijl je soesde,
voedzame melk gezogen – tanden had je niet.
orestes
Wat nu, Pylades? Moeder respecteren? Doden?
pylades
En wat dan achteraf met Loxias’ voorspelling,
gedaan in Pytho? Wat met onze trouw aan eden?
Liever de mensheid als je vijand dan één god.
orestes
Jij overtuigt me, denk ik. Jouw advies is goed.
(Lateur, 2024)

Het is dezelfde taal, met kleine accentverschillen. Beide vertalers leggen door plaatsing nadruk op het tandeloze, Lateur iets meer. Het werkwoord αἰδέομαι, dat eerst Klytaimnestra gebruikt en dan Orestes, betekent iets als je te schamen iets te doen, te vrezen, respecteren (zoals de goden) — iets wat me, ook gezien de religieuze context die Pylades vervolgens opvoert, passender lijkt. In Pylades’ woorden blijft Lateur dan dichter bij de wat minder gangbare namen die Aischylos gebruikt, al is Koolschijns ‘iedereen als vijand’ letterlijker voor ἅπαντας ἐχθροὺς.
Maar het voornaamste is het ritme: Lateur behoudt de zesvoetige jambe, waarbij telkens de eerste lettergreep van twee onbeklemtoond blijft. Dat komt niettemin net zo natuurlijk over als Koolschijns ongebonden verzen.

Ik weet niet of ik zou kunnen kiezen tussen die twee vertalingen, zeker niet op basis van één fragment. De oudere, toegankelijker (misschien iets té, ‘Loxias in Pytho’ klinkt poëtischer) en ongebonden, van de man die naast deze drie van Aischylos, vijf van Sofokles en alles van Euripides vertaalde, en veel werk van Plato. Of deze nieuwe, complete, van de Pindaros- en Homeros-vertaler die meer recht doet aan de woordkeus en het ritme van de tragedieschrijver? Als ik het zo opschrijf, zie ik een generatiekloof, waarbij de twee jaar oudere Koolschijn koos voor de ‘modernere’ auteurs, en veelal voor het toneel vertaalde, en de jongere Lateur voor de iets oudere en voor leesteksten, zoals hij in zijn toelichting benadrukt.

Maar uiteindelijk laten beide vertalingen zien hoe interessant Aischylos is: hoe hij het individu en zijn noodlot (of de goden) uitlicht, en elders de mens en de macht. Dat blijven onderwerpen die ons raken, en daarom lees ik vandaag verder in Aischylos’ Tragedies.

Daan Stoffelsen is webshopmanager van Athenaeum.nl. Ooit studeerde hij Griekse en Latijnse Taal en Cultuur.