Recensie: Onmisbaar survivalhandboek op het eiland van de zuivere rede

Halverwege de Kritiek van de zuivere rede blikt Immanuel Kant terug op de weg die hij tot dan toe heeft afgelegd. Hij vergelijkt zichzelf met een ontdekkingsreiziger die lange tijd op een afgelegen eiland heeft doorgebracht. Filosofe Karin de Boer staat in haar leeswijzer Kants Kritiek van de zuivere rede stil bij deze terugblik en reconstrueert de ontdekkingsreis op het eiland waarvan Kant alle uithoeken verkend heeft: het rijk van het zuivere verstand. Ze zorgt er bovendien voor dat het eiland ook voor ons geen onoverzichtelijk oerwoud wordt, en behoedt ons voor een vlucht naar de omringende zee vol gevaarlijke klippen waarop we onherroepelijk schipbreuk lijden. 

Het achttiende-eeuwse filosofische genie Immanuel Kant stelde zich ten doel de vele debatten in de filosofie te beslechten. In de tijd van Kant waren er drie grote stromingen. In de eerste plaats de Wolffianisten: filosofen die de kennis wilden funderen op en afleiden uit de principes van de wiskunde. Deze werden fel bestreden door de piëtistische theologen die het gevoelsleven benadrukten en in dit rationalisme de opmaat naar atheïsme vreesden. Ten slotte waren er filosofen die kennis hadden gemaakt met het natuurwetenschappelijke werk van Isaac Newton en bewondering hadden voor de sceptische filosofie van David Hume.

Kant beoogde niet het ene kamp te laten prevaleren boven het andere, maar de domeinen aan te wijzen waarin zij geldig zijn. De poging om religie, wetenschap en metafysica ieder naar hun eigen hoek van het eiland te sturen, zou een van de grootste filosofische operaties uit de geschiedenis van de filosofie worden. Het verbaast dan ook niet dat Kants transcendentale methode en nieuwe begrippen lange tijd niet begrepen werden door tijdgenoten.

De ontdekkingsreis op het eiland van de zuivere rede heeft tot doel verstand en gevoel, kennis en speculatie, wetenschap en religie voor eens en voor altijd hun plaats in het weten te wijzen. Dit is werkelijk een ontdekkingsreis, want Kants vraagstelling was destijds ongekend in de filosofie. Zij werd bekend als ‘transcendentale’ vraagstelling en bestond in feite uit een stap achteruit. Kant bracht niet alle ware uitspraken in kaart, maar vroeg zich af onder welke voorwaarde we kunnen spreken over waarheid. Deze transcendentale methode vormt het moeilijkste gedeelte van Kants filosofie en eveneens de kern van de leeswijzer van De Boer.

Zaken als zelfbeschikking, emancipatie, autonomie, en de idee dat ieder mens in aanleg (even) redelijk is, zijn denkbeelden die ons wereldbeeld diepgaand hebben beïnvloed. Aan het begin van dit decennium beriepen Hirsi Ali en Herman Philipse zich op (Kantiaanse) zelfbeschikking om traditionele culturen te bevechten (en te bevrijden), het hele debat over de vrijheid van meningsuiting baseert zich op Kantiaanse kernbegrippen en de veelbesproken ‘eigen verantwoordelijkheid’ is ook een typisch uitvloeisel van de Kantiaanse erfenis.

Maar toch blijkt de bron steeds oneindig veel subtieler dan de derivaten van Kantiaanse concepten die wij tegenwoordig voor ‘normaal’ houden. In haar knap gecomponeerde boekje volgt De Boer het spoor door bij enkele passages uit ‘de Kritiek’ die de belangrijkste punten in de route uitmaken, stil te houden. Haar speciale aandacht gaat uit naar de transcendentale esthetica en analytica, die de kern van Kants denken uitmaken. Bovendien houdt De Boer rekening met de beide edities (A & B) van het werk die Kant uitbracht. De Boer kiest niet de toeristische route met 'Kant naar het strand'. Verwacht geen ‘geinige’ feitjes over het leven van Kant, maar ga ervoor zitten en je krijgt alle cruciale argumenten in detail uiteengezet: voor de filosofische survivaltocht door Kants Kritieken is dit een onmisbaar survivalhandboek.

Aan het einde van haar excellente leeswijzer gebruikt de Boer de eilandmetafoor opnieuw om op de receptiegeschiedenis van het oeuvre van Kant terug te kijken: ‘Wie goed kijkt ziet op dat eiland een huis staan van bescheiden omvang. Onverstoorbaar, zo lijkt het, torent het uit boven de golven die tegen de rotsen slaan.’

Leonhard de Paepe studeerde aan de kunstacademie en is filosoof. Hij schrijft voor NRC Handelsblad en werkt voor het Nexus-instituut.