Recensie: 'We zullen ons erdoorheen slaan'

Bijna 1250 brieven in ruim 8 jaar. Die schreven de Moskouse Lev en Svetlana ('Sveta') elkaar tijdens de periode die Lev in een Goelag-kamp doorbracht. De brieven van zowel Lev als Sveta zijn bewaard gebleven, en vormen de meest uitgebreide - en grotendeels ongecensureerde - correspondentie die we hebben over het leven in de Goelag. De Britse historicus Orlando Figes kreeg ze onder ogen kort na publicatie van The Whisperers: Private Life in Stalin's Russia (Fluisteraars. Leven onder Stalin). Deze brieven vormen de ruggegraat van zijn nieuwe boek Just Send Me Word: A True Story of Live and Survival in the Gulag (nu in het Nederlands vertaald door Marja Wiebes en Yolanda Bloemen als Schrijf je me?).

Liefde

Lev en Sveta kenden elkaar van hun studie natuurkunde in Moskou in de jaren dertig. Ze begonnen aarzelend een relatie, die bruut onderbroken werd door de Duitse inval in de Sovjet-Unie in 1941. Lev moest naar het front en belandde als krijgsgevangene in Duitse kampen. Na afloop van de oorlog werd hij met vele lotgenoten naar een Goelag-kamp gestuurd, vanwege collaboratie met de vijand (grotendeels onterecht - ongetwijfeld ook net als vele lotgenoten).

In 1946 stuurde hij zijn tante Olga een brief om te vragen hoe het met Sveta was. Hij durfde Sveta niet rechtstreeks aan te schrijven uit angst dat dat nare gevolgen voor haar zou hebben. Hij was immers een 'landverrader' en zij werkte voor een Moskous laboratorium dat onderzoek deed naar synthetisch rubber - een militair gevoelige industrie. Uit Sveta's eerste brief, en ze van tante Olga hoorde dat Lev nog leefde, en Levs antwoord:

'Levi, if I didn't know that actions should be judged by their motives and not by their results, I would reproach you for your silence. […] We will get through this, Lev.
Levi, als ik niet wist dat daden op hun motieven moeten worden beoordeeld en niet op hun gevolgen, zou ik jou verwijten maken over je stilzwijgen. [...] We zullen ons erdoorheen slaan, Lev.'

'Sveta, Svet, you can't imagine what I'm feeling now! I can't put a name to it or a measure to the happiness I feel.
Sveta, Svet, kun je je voorstellen hoe ik mij nu voel? Ik kan het niet benoemen, noch kan ik de maat van het geluk dat ik voel peilen.' 

Dit lijkt de opmaat te worden tot een romantische briefwisseling, maar zinnen als deze zijn tamelijk zeldzaam in de correspondentie. Het woord liefde valt vrijwel nergens, en de brieven gaan over van alles en nog wat: mensen die ze kennen, de omstandigheden in Levs kamp, Sveta's werk en het leven in Moskou, etc. En juist al die details over hun dagelijks leven maken hun briefwisseling zo de moeite waard.

Tamelijk nuchter en toch aangrijpend

Figes schreef geen echte dubbelbiografie: de periode van de brieven (1946-1954) vormt het leeuwendeel van het boek, met een korte aanloop en een epiloog. De brieven van Lev en Sveta vormen de ruggengraat van zijn boek, en hij verbindt hun teksten met aanvullende informatie uit interviews en literatuur. Het is bepaald geen zwaar aangezet drama geworden, daar lenen hun brieven zich niet voor en dat heeft Figes er ook niet van gepoogd te maken. Het is eerder omgekeerd: de correspondentie is vrij zakelijk en informatief, waardoor je af en toe opeens verrast opschrikt: verrek, dit is echt gebeurd! Hoe is het als je elkaar vijf jaar niet gezien hebt en opeens een brief ontvangt? Hoe is het om te weten dat je geliefde wellicht nog tien jaar in een Goelag-kamp moet verblijven? Hoe is het om in zo'n kamp te zitten met de angst dat je elke dag zonder aankondiging of duidelijke reden opeens naar een strafkolonie overgeplaatst kan worden? Zul je elkaar ooit nog zien?

'1950. Half a century is coming to an end […] I feel like I am halfway through my life - which is fine so long as it is only halfway. How many of the remaining years will I have to cross off for old age?
1950. Een halve eeuw loopt ten einde. [...] Ik heb het gevoel dat ik op de helft van mijn leven ben - wat goed is, zolang het de helft is. Hoeveel van de resterende jaren moet ik wegstrepen voor de oude dag?'

Op momenten is hun correspondentie aangrijpend en persoonlijk - ook al is de gelukkige afloop vanaf het begin van het boek duidelijk. Misschien maken die momenten wel juist zoveel indruk omdat de meeste brieven tamelijk zakelijk van toon zijn.

Hoewel ze zich allebei uitstekend in woorden kunnen uitdrukken, kiezen ze dus niet vaak voor grote woorden over liefde en trouw. Maar dat Sveta zich meerdere keren heeft gewaagd aan een lange reis naar Levs kamp om zich daar naar binnen te laten smokkelen, zegt genoeg. En dat lukte herhaaldelijk - maar er waren grote risico's aan verbonden. Niet alleen dat het naar binnen smokkelen niet zou lukken, maar ook dat ze betrapt zou worden met nare gevolgen voor haar eigen loopbaan en leven.

Gesmokkelde brieven

Interessant is het systeem van brieven smokkelen. Omdat in de Goelag niet alleen gevangenen werkten, maar ook gewoon betaalde arbeiders die meer vrijheid kenden, lieten Lev en Sveta hun correspondentie via adressen van die arbeiders verlopen. Op die manier ontliepen ze de censuur grotendeels. Maar desondanks liepen hun brieven gevaar om onderschept te worden, dus ze gebruikten ook in de ongecensureerde brieven vaak verhullende termen om hun adressanten niet in gevaar te brengen. En ze nummerden hun brieven allebei zorgvuldig, zodat de ander het zou ontdekken als er brieven niet arriveerden. Lev gaf zelfs pakketjes met brieven van Sveta mee aan een arbeider, omdat hij bang was dat ze bij hem ontdekt zouden worden. En die brieven werden weer naar Sveta teruggestuurd. Door dit systeem van het smokkelen van brieven via arbeiders (soms voormalige gevangenen, die geen thuis meer hadden om naar terug te gaan of getrouwd waren in de Goelag) is de hele briefwisseling bewaard gebleven.

Dagelijks leven

Veel van wat Lev en Sveta schrijven, gaat over alledaagse zaken, zowel in Moskou als in de Goelag, en dat is misschien wel het mooiste aan dit boek. Sveta schrijft bijvoorbeeld over honger en geldnood in Moskou vlak na de oorlog ('At least half of Moscow's population is now living in worse conditions than even during the war. It is painful to see all this, Levi. Everyone is counting the days until autumn and asking themselves how the harvest will turn out. - Ten minste de helft van Moskous bevolking leeft nu zelfs in erbarmelijkere condities dan tijdens de oorlog. Het is verschrikkelijk om dit te zien, Levi. Iedereen telt de dagen tot de herfst en vraagt zich af hoe de oogst zal uitvallen.').

Lev schrijft veel over de omstandigheden en gebeurtenissen in het kamp. Dankzij zijn opleiding vond hij al snel een relatief gerieflijke baan: hij werkte aan machines in de stoomkamer en had daardoor weinig last van de kou (temperaturen van 40 graden onder nul waren geen uitzondering, en de winter duurde het grootste deel van het jaar). Grote angst had hij echter om het contact met Sveta te verliezen en om overgeplaatst te worden naar een ander kamp met ongetwijfeld onaangenamer omstandigheden. Niemand wist of dat niet opeens stond te gebeuren, hij zag het bij medegevangenen herhaaldelijk.

Levenslessen

Lev was beducht voor geestelijke rot door een jarenlang verblijf in de Goelag: 'There is an unavoidable psychological evolution in the human being here. Its extent depends on the individual, but the direction is a general one - the dulling of all feeling. - Er vindt hier een onvermijdelijke psychologische evolutie van de mens plaats. De reikwijdte ervan is natuurlijk afhankelijk van het individu, maar de richting ervan is algemeen: de afstomping van alle gevoel.' Toch schreef hij Sveta bijvoorbeeld ook over zijn opvattingen over vaderschap en opvoeding. En hun zoon Nikita herinnert zich de lessen van zijn vader nog steeds:

'My father did not talk to us about the horrors of the Gulag, but he tried to give us advice and guiding principles […]. The first was never to feel sorry for yourself, a commandment he would reinforce by telling us about fellow prisoners who never once complained. The second principle was that wherever you may find yourself, if only temporarily, you should always try to live as if it's permanent.
Mijn vader sprak niet met ons over de verschrikkingen van de Goelag, maar hij trachtte ons raad en grondbeginselen mee te geven [...]. Het eerste was dat je nooit medelijden met jezelf moet hebben, een gebod dat hij kracht bijzette door te vertellen over medegevangen die nooit klaagden. Het tweede was dat je, waar je ook bent, ook al is het tijdelijk, altijd moet proberen te leven alsof het permanent is.'

En hoe liep het af?

Lev werd vrijgelaten in 1954 en zocht een poos naar werk. Pas toen er op 17 sept 1955 amnestie werd afgekondigd voor Sovjetmilitairen die tijdens de oorlog met de Duitsers hadden gecollaboreerd, kon zijn leven echt opnieuw beginnen. Tien dagen later trouwden Lev en Sveta. 'There was no wedding ceremony […] They didn't even have wedding rings. Lev and Sveta simply took their passports to the local office of the civil registry and registered themselves as man and wife. - Er was geen huwelijksceremonie [...]. Ze hadden zelfs geen trouwringen. Lev en Sveta namen simpelweg hun paspoorten mee naar het plaatselijke kantoor van de burgerlijke stand [...] en lieten zich registreren als man en vrouw.' Binnen twee jaar kregen ze een dochter en een zoon. Lev overleed eind 2008 en Sveta begin 2010.

Al met al bevat dit boek fantastisch bronnenmateriaal, dat Orlando Figes ingetogen gebruikt, en waaruit hij erg veel over het dagelijks leven in Stalins Goelag heeft weten te halen. Een unieke briefwisseling, en een bijzonder boek.

Joop Hopster is werkzaam bij Athenaeum Boekhandel als rubrieksbeheerder Geschiedenis en Politiek.