Recensie: Een vlucht ooievaars in Bulgarije

De Britse schrijver en avonturier Patrick Leigh Fermor was naar eigen zeggen ‘unboreable’ Inderdaad vond hij - en zo nodig maakte hij - alles interessant. Met de verschijning van The Broken Road is zijn fascinerende voettocht dwars over het Europese continent in 1934/1935, van Hoek van Holland naar Istanbul, eindelijk zo volledig mogelijk na te lezen. Het is de herontdekking van een verdwenen continent. maarten asschers bespreking voor de speciale Groene-bijlage, in samenwerking met Schwob, over meer dan reisschrijven, uitgekiende zintuigen en stilistische juwelen.

N.B. Net als in 2012 komen De Groene Amsterdammer en Athenaeum 27 november met een gezamenlijke bijlage bij De Groene, nu in samenwerking met het Nederlands Letterenfonds: 'Herontdekte klassiekers'. Deze recensie verschijnt in die bijlage. Op onze site staat nu ook een uitgebreid fragment uit het boek.

Geen zinnig mens zou het in zijn hoofd halen Goethe, om het enkele feit dat zijn Italienische Reise als een hoogtepunt van de grandtouristische reisliteratuur geldt, een ‘reisschrijver’ te noemen. Die term wordt meestal gebruikt voor auteurs van veredelde journalistiek. Het ‘reisschrijverschap’ is dan ook een stigma waar een schrijver nooit meer helemaal vanaf komt, ook al schrijft hij naderhand nog zoveel romans of andere boeken. Maar wat nu als iemand een literair meesterwerk schrijft naar aanleiding van een reis die hij van A naar B maakte? Dan hoeft hij toch niet - zoals Goethe - ook in alle andere genres van de literatuur te excelleren om een groot schrijver genoemd te worden?

Zintuigen

Die gedachte komt op bij het lezen van het langverwachte boek The Broken Road van de Britse schrijver Patrick Leigh Fermor (1915-2011). Het is het derde deel van een trilogie die de auteur aanving met A Time of Gifts (1977) en nadien voortzette met Between the Woods and the Water (1986). Met elkaar vormen deze drie boeken het verslag van de twee jaar durende wandeltocht die Leigh Fermor op zijn achttiende jaar maakte vanuit London naar Istanbul. Nu de trilogie, zo goed en zo kwaad als dat postuum mogelijk was, eindelijk is voltooid, wordt een driedelig boek zichtbaar dat een onovertroffen beeld geeft van het Europa tussen de beide Wereldoorlogen. Met zijn uitgekiende zintuigen voor landschappen, talen, geschiedenissen, architectuur, bibliotheken, mensen, eten en drinken, is Leigh Fermor de ideale gids, ook in overdrachtelijke zin, voor een geschreven documentaire over het Europese continent aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog.

Reconstructie

Het literaire wonder van Leigh Fermor’s Europese drieluik zit hem niet in de reis, hoe origineel die in die tijd ook was, maar in de manier waarop hij die beschrijft, een resultaat dat niet los te zien valt van het feit de auteur er meer dan veertig jaar over deed om het eerste stuk te beschrijven, meer dan vijftig jaar deed over het vervolg en dat hij ook na ruim zeventig jaar het slotdeel nog net niet had weten te voltooien. Wat hem het meeste moeite moet hebben gekost - afgezien van een duidelijke aanleg voor writers’ block - was het letterlijk stap voor stap reconstrueren van een tocht die de auteur zo vele jaren tevoren, tussen zijn achttiende en zijn twintigste, had gemaakt. Notitieboeken waren verloren gegaan, brieven waren kwijtgeraakt, er was een hele wereldoorlog over alles heengegaan, en in zijn huis in Kardamyli op de Peloponnesos zat tot vlak voor zijn dood in 2011 de hoogbejaarde Patrick Leigh Fermor het slotdeel van zijn jeugdige omzwervingen te reconstrueren, van het Zuid-Roemeense Orsova via Bulgarije en de Zwarte Zeekust naar Istanbul.

Proustiaanse proporties

Wanneer je het verschijnsel reisliteratuur niet vanuit journalistiek oogpunt benadert, maar vanaf de andere kant, vanuit het gegeven dat reisliteratuur als een subgenre van het essay moet worden geschouwd, dan ligt een van de interessantste aspecten van The Broken Road in de geweldige krachtsinspanning die de schrijver heeft moeten leveren om na zo vele decennia recht te doen aan zijn oorspronkelijke belevenissen, aan de rijkdom van zijn onmiddellijke reiservaringen. De overnachtingen in kastelen en in bordelen, de opeenvolging van dorpen en steden, de gastvrijheid in herbergen en in stallen, het verdwalen en de vele honderden ontmoetingen onderweg. De gevaren en verlokkingen die Odysseus op zijn zwerftocht naar huis ondervond waren niet minder veelzijdig of extreem dan de avonturen van de jonge Leigh Fermor op zijn Europese zwerftocht. Dat de bonte veelzijdigheid van die ervaringen zich nu zo levendig laten lezen, is een memorialistische tour de force van Proustiaanse proporties, al kwamen er twee tekstbezorgers aan te pas om na de dood van de auteur zijn laatste stappen voor hem te zetten.

Onwaarschijnlijke rijkdom

Het resultaat van deze Proustiaanse inspanning maakt des te meer indruk omdat Leigh Fermor een onwaarschijnlijk rijk Engels schrijft, doorspekt met citaten en taalobservaties, en met een voorkeur voor een elliptische zinsbouw die nog het meest aan versregels doet denken. Zijn bijna Homerische beschrijving over twee bladzijden van een vlucht ooievaars in de buurt van de Bulgaarse stad Kazanlik is zo’n stilistisch juweel, net als zijn aankomst in de Roemeense hoofdstad Boekarest, lopend door eindeloze buitenwijken. En buiten De behouden tong van Elias Canetti zelf, die er geboren werd, zijn er denkelijk weinig auteurs die je zo dichtbij de bijzondere sfeer van het Bulgaarse Donau-stadje Roestsjoek brengen als Patrick Leigh Fermor.

Istanbul, door Leigh Fermor hardnekkig Constantinopel genoemd, blijft uiteindelijk net buiten het bereik van The Broken Road en staat daarmee nu definitief symbool voor de waarheid dat het niet het geografische doel van de reis was dat deze nu voltooide trilogie zijn unieke waarde geeft. Die waarde ligt bovenal besloten in Leigh Fermors gedurende decennia gerijpte herinneringen aan en virtuoze beschrijvingen van een Midden-Europa in zijn volle culturele, taalkundige, natuurlijke en religieuze veelzijdigheid.

Maarten Asscher. Boekhandelaar en schrijver. Meest recente publicatie Appels en peren (2013).