Over de eerste zin en het tijdsgebruik in Maha Hassans Dromen over Anne Frank, vertaald door Djûke Poppinga

فتحت عيني؛ لأتعرف علـى المـكان الـذي نمـت فيـه البارحـة، فلمحـت طيف امرأة نحيلة، بشعر أسود طويل، يغطّي ظهرها

Ik open mijn ogen, in de hoop de plek te herkennen waar ik vannacht heb geslapen. Ik zie de gedaante van een slanke vrouw met lang, zwart haar dat over haar rug valt.

In het Arabische origineel van Dromen over Anne Frank van de Syrisch-Koerdische schrijfster Maha Hassan, is de tweede zin langer dan in de Nederlandse vertaling. Letterlijk staat er: ‘Ik opende mijn ogen; om de plek waarin ik gisteren had geslapen, te herkennen, en ik zag de gedaante van een slanke vrouw, met zwart, lang haar, dat haar rug bedekt.’

Geen punten maar voegwoorden

Twee dingen vallen hier meteen op. Allereerst de interpunctie. Het Arabisch kent geen systematische interpunctie. Dat is historisch zo gegroeid. In oude, klassieke teksten zie je meestal geen leestekens, zelfs geen punten. Lange zinnen worden aan elkaar geregen door voegwoorden, zoals fa (dus, daarna, toe, dan) en wa (en, terwijl) en kunnen soms wel een hele pagina of zelfs meer beslaan. Vooral in oude teksten zie je dat vaak. Het is de grammaticale kennis van de lezer die hem/haar door de tekst moet leiden.
Alleen al daarom is het vertalen van klassieke literatuur een vak apart, maar ook de vertaler van hedendaagse Arabische literatuur wordt ermee geconfronteerd. Hoewel het steeds gewoner wordt om interpunctie gebruiken, blijft de grammaticale samenhang tussen zinnen en zinsdelen toch dominant. Ook voor moderne romans moet de vertaler de grammaticale structuur van het Arabisch volledig doorgronden, om tot een correcte vertaling te komen. De oplossing is doorgaans om een zin in kleinere segmenten op te knippen.

Tijdsaspecten

Het zal de oplettende lezer zijn opgevallen dat er ‘bedekt’ staat in de tegenwoordige tijd, in plaats van ‘bedekte’, zoals je in een Nederlandse zin zou verwachten. Dat is geen typefout of een poging om een vervreemdend effect te bewerkstelligen; ook dat heeft te maken met de structuur van het Arabisch. In het Arabisch is er sprake van tijdsaspecten. In één alinea kan soms wel drie of vier keer gewisseld worden tussen de tegenwoordige en de verleden tijd. In het Nederlands kan dat soms ook wel, maar dat leidt vaak tot een vervreemding die niet bedoeld is in het Arabisch. In dit geval heeft de vertaler geen keuze: het Nederlands vereist dat de hele zin hetzij in de verleden tijd, hetzij in de tegenwoordige tijd staat, maar soms is het gebruik van tijden minder eenduidig dan in bovenstaand voorbeeld en is het aan de vertaler om, meestal op grond van een interpretatie van de hele roman, een keuze te maken.

Met dit soort problemen hebben alle vertalers uit het Arabisch te maken.

De schok van de kennismaking met Anne Frank

Dat ik in het specifieke geval van de roman van Maha Hassan heb gekozen voor de tegenwoordige tijd, ligt niet alleen aan de grammaticale en structurele verschillen tussen de twee talen. Mijn beslissing heeft ook te maken met de inhoud en de toon van de roman. Dromen over Anne Frank is een beladen boek. In 2007 werd de schrijfster uitgenodigd voor een verblijf van een jaar in het huis waar Anne Frank tussen 1933 en 1942 opgroeide. Het was de bedoeling dat Hassan verder zou gaan met een boek waaraan ze in haar woonplaats Parijs al was begonnen, maar het lukte haar niet de draad weer op te pakken, en dat had alles te maken met de nieuwe omgeving waarin ze was beland.

Ze had nog nooit van Anne Frank gehoord en de kennismaking met deze vrouw met lang, zwart haar was een enorme schok. Die schok blijft in de hele roman doorzinderen. Zelfs als ze allang weer terug is in Parijs, wordt ze achtervolgd door het besef dat zij, een Arabische schrijfster van de 21ste eeuw, haar soulmate heeft gevonden in Anne Frank, een jonge joodse vrouw met een groot schrijftalent, die de Tweede Wereldoorlog niet heeft overleefd. Om die spanning ook in het Nederlands voelbaar te maken, heb ik gekozen voor de tegenwoordige tijd en voor het opknippen van de lange beginzin in twee kortere zinnen:

Ik open mijn ogen, in de hoop de plek te herkennen waar ik vannacht heb geslapen. Ik zie de gedaante van een slanke vrouw met lang, zwart haar dat over haar rug valt.

Djûke Poppinga vertaalde meer dan dertig titels uit het Arabisch, waaronder romans van de Egyptische Nobelprijswinnaar Nagieb Mahfoez, het oeuvre van de Libanese auteur Hanaan as-Sjaikh en werken van Hassan Blasim, Ghayath Almadhoun, Alaa Al Aswani en Khaled Khalifa. In 2005 ontving ze samen met Richard van Leeuwen de Fonds voor de Letteren Vertaalprijs ‘voor hun verdiensten voor de ontsluiting van de Arabische literatuur’. Poppinga doceert Arabische taal en literatuur aan de Universiteit van Amsterdam.