Recensie: ‘Jonger dankzij de kinderen.’ Bij het verschijnen van Felix Oestreichers oorlogsbrieven in 3lingnieuws

18 november 1937: ‘Elke middag gaan we naar de dierentuin, of nou ja, we kijken in een prentenboek waar alle zoogdieren in staan. [...] De leeuw wordt met luid gebrul ontvangen.’ Waarom dit boek, vraagt Helly Oestreicher zich af in haar inleiding op het vertederende en aangrijpende 3lingnieuws. Waarom schreef Felix Oestreicher zijn bulletin over zijn opgroeiende dochters Beate, Maria en Helli, zo begreep ik die vraag aanvankelijk. Haar voorlopige antwoord is: zijn observaties en brieven voelden als een levensopdracht en gaven hem levensmoed.

• Lees Joan Windzak over Misjka
• Lees Stoffelsen over Tsjip / De leeuwentemmer

Jonger dankzij de kinderen

Een opdracht, ja. Ik voel me gezegend dat mijn voornaamste opdrachten van logistieke en professionele aard zijn, kort gezegd: hoe regel ik oppas voor vanavond en hoe zorg ik dat al deze mensen dit boek en nog veel meer bij onze boekhandel kopen. Maar Felix Oestreicher moest op de vlucht, en in de jaren 1937-1943 maakte dat zulke zorgen futiel. ‘Een deel van de boeken is uit voorzorg aan kennissen “verkocht”,’ schrijft Oestreicher in zijn ‘Testament’. En de bewegingsvrijheid van het joodse gezin wordt steeds meer ingeperkt. Zelf overleven, je kinderen veilig houden, is dan het voornaamste, en het zelfopgelegde verplichting van brieven schrijven leidt af, benadrukt dat je niet alleen bent, en dat er iets dóórgaat. Je kinderen groeien.

En in een Europa zoals voor 1940 bestond, van de Jordaan tot de Atlantische Oceaan, waar de Dnjepr, de Eger en de Amstel doorheen stromen, nog vrij begaanbaar maar sterk ontvlambaar, zijn zij je grootste opdracht. Zo lees ik deze brieven, als een vader, wiens leven groter werd door zijn kinderen. Zij zien wel de dieren en bloemen. ‘Maria vertelde gisteren ineens van alles over de poolvos,’ schrijft Oestreicher 17 december 1937, en 13 mei 1943: ‘Beate sleept alle half verdroogde snijbloemen en potplanten naar binnen en heeft een varen weer opgelapt.’ Zij scheppen genoegen in spelen, volgen volledig hun gevoel in de omgang met anderen. Met hun eerste woorden bouwen ze ook de wereld van hun ouders opnieuw op. 

Zij kunnen nog open en kwetsbaar staan in wat uiteindelijk een omgeving van gevaar en complexiteit zal blijken. Zij roepen in ouders het beste op. Oestreicher schrijft in 1941: ‘We constateerden allebei dat we jonger waren geworden dankzij de kinderen.’ Ze riepen in anderen ook het beste op, en dat bevreemdt me telkens weer, dat er mensen zijn die kinderen als volwassenen in spe zien, hun volksvijandigheid al ingebed in het DNA.

De grote gebeurtenissen

Eind 1942 schrijft Oestreicher: ‘Het is niet gebruikelijk dat ik in deze brieven, die bedoeld zijn als nieuwsbrieven over de kinderen, ook over ons volwassenen schrijf, maar de grote gebeurtenissen gaan ook de kinderen aan. Ze nemen zoveel voor lief.’ Ook een kinderleven ontkomt niet aan de grote wereld, en dat is natuurlijk ook wat we ons een boek lang realiseren. 3lingnieuws is geen literatuur, zo bedoelde Oestreicher het in deze vorm ook niet, maar er zit wel een spanning in: al het ongezegde, alle ellende die zijn adressanten maar al te goed kennen, werpt een schaduw over het kleine spel. Ergens is dat interessanter dan Anne Franks dagboeken, die, zoals pubers dat doen, ontdek ik nu, hoofd- en bijzaken moeilijk scheiden. Tussen haakjes: de bijzaken doen ertoe, maar zeg dat maar niet tegen de brugklasser zelf.

3lingnieuws is geen literatuur, maar als lezer zie ik zijn kwaliteiten in een groter literair web. Was Elsschots De leeuwentemmer, over een kind dat leeuwen Duitsers laat eten, en ontvoerd werd naar Polen, niet in 1940 verschenen? Maar de Vlaamse reclameman kwam de oorlog goed door. Ik moest vooral denken aan Misjka, de winnaar van de Gouden Penseel 2023. Edward van de Vendel schreef met de Afghaanse Nederlander Anoush Elman een prachtig, teder boek over Roya, een meisje dat eindelijk een huis krijgt in Nederland, en daar hoort een huisdier bij, een konijn. Misjka. Aan haar hecht het meisje zich, aan haar vertelt ze over de vlucht uit Afghanistan. Het is zo’n boek dat de grote gebeurtenissen zichtbaar maakt met kleine mensen, en dieren.

De vraag, wat Felix Oestreicher bewoog, blijkt overigens niet zijn dochters hoofdvraag. Waarom dit boek? Het is, schrijft ze, een boek voor de volgende generatie, voor haar onderduikzus, en voor ‘al diegenen die het leven onder de stolp van dagelijks dreigende gevangenneming van drie volwassenen en drie zeer jonge kinderen willen meebeleven’. En inderdaad, het is een monument, het is een getuigenis van een leven dat doorgaat ondanks de grootste wreedheden en de diepste angsten, zoals we dat alleen kunnen zien door de ogen van kinderen.

Daan Stoffelsen is webredacteur van Athenaeum.nl en vader van twee. Deze tekst is zijn toespraak bij de boekpresentatie van 3lingnieuws.