Het begin van Luk Van Hautes vertaling van De poort door Soseki Natsume

Eerst even dit: de publicatie van De poort had nogal wat voeten in de aarde. Mijn vertaling maakte ik eigenlijk al vijf jaar geleden, in opdracht van Lebowski Publishers. Ik leverde mijn manuscript op tijd in en kreeg ook mijn honorarium netjes uitbetaald. Maar toen stopte het. Het boek verscheen niet. Van uitstel kwam afstel en na verloop van tijd bleven mijn gemailde vragen om een verklaring zonder antwoord. Hetzelfde gebeurde even later overigens met delen 2 en 3 van Soseki's trilogie Ik ben een kat. Eerder was dus wel het eerste deel verschenen en daarvoor ook de roman Kokoro: de wegen van het hart.
Toen me werd gevraagd om Kokoro te vertalen, de bekendste Japanse roman van de eerste helft van de twintigste eeuw, was ik verheugd en vereerd. Van mijn vertaling werden ruim vijfduizend exemplaren verkocht. Niet slecht voor een Japans boek van honderd jaar oud. Maar bij Lebowski hielden ze Soseki niettemin voor bekeken, zo bleek. Als een literaire vertaling niet wordt gepubliceerd, is dat natuurlijk zuur. Je doet het niet (in hoofdzaak) voor de centen; dan kun je beter handleidingen voor stofzuigers vertalen. Dat betaalt een stuk beter en het vergt heel wat minder tijd en hoofdbrekens. Toen het manuscript lang genoeg op de plank was blijven liggen, beschikte ik contractueel opnieuw over de rechten en stond het me vrij een andere uitgever te zoeken. Ik liet hier en daar een ballonnetje op, er was belangstelling, maar niets werd concreet.
Tot uiteindelijk de verlossing kwam in de vorm van Karakters, een literair platform dat had besloten ook boeken uit te geven. Meer bepaald was het opzet 'een tweede leven te geven aan klassiekers', een omschrijving die perfect van toepassing was op De poort.

De problemen van het Japanse schrift
Nu, over 'karakters' gesproken: al in het begin van De poort stuitte ik op een vertaalprobleem, wanneer het hoofdpersonage Sosuke met zijn echtgenote Oyone een gesprek begint over de karakters van het Japanse schrift. Dat ze in Japan ruim duizend jaar geleden beslisten om voor het schrijven van hun taal de Chinese karakters te gaan gebruiken (zoals ze destijds zoveel dingen overnamen van China), was eigenlijk een historische vergissing. Vanwege de grote linguïstische verschillen was het Chinese schrift helemaal niet geschikt voor de Japanse taal. Ze zagen zich dan ook gedwongen nog twee fonetische schriftsystemen extra te ontwikkelen. Alsof al die streepjes nog niet voldoende waren, leidde het een en ander er bovendien toe dat in het Japans, anders dan in het Chinees, hetzelfde karakter diverse uitspraken heeft.
Zoals blijkt uit deze passage uit De poort (waarin eveneens tegen andere traditionele heilige huisjes zoals zen wordt geschopt), wordt het ook de moderne Japanners soms een beetje te veel.

'"Karakters zijn echt iets merkwaardigs."
"Hoezo?"
"Hoezo? Wel, hoe eenvoudig een karakter ook is, als je je eenmaal begint af te vragen of je het wel juist hebt, word je hoe langer hoe onzekerder. Laatst twijfelde ik zelfs enorm aan het karakter voor 'kon' in 'konnichi'. Ik schreef het netjes op papier, zat ernaar te kijken en kreeg toen de indruk dat het fout was. Hoe langer ik ernaar keek, hoe minder het uiteindelijk ging lijken op hoe "kon" er hoorde uit te zien. Heb jij dat nooit meegemaakt?"
"Nee, hoor."
"Ligt het dan aan mij?" Sosuke legde een hand tegen zijn hoofd.
"Er is iets mis met je, geloof me."'

Karakters in de Nederlandse tekst
今, het karakter in kwestie, heeft amper vier trekken en is een van de allereenvoudigste. Maar je spreekt het niet altijd als 'kon' uit. Soms is het 'kin', vaak is het 'ima'. Meer nog: als je 今日 schrijft, spreek je dat als 'konnichi' uit als er は achter staat (normaal 'ha' uitgesproken, maar hier 'wa') en het 'goedendag' betekent, maar in andere gevallen is het doorgaans 'kyou' ('vandaag').
Het gesprek bevat nog zo'n passage.

'"Oyone, hoe schrijf je ook weer het karakter voor 'kin' in het woord 'kinrai'?''
Ze toonde zich niet bepaald verbaasd. Ze liet evenmin het schelle lachje horen dat eigen is aan jonge vrouwen. "Dat is toch zoals de 'O' in de plaatsnaam 'Omi'?" antwoordde ze.
"Dat karakter voor 'O' in 'Omi' weet ik niet, hoor."
Zijn vrouw schoof de shoji halfopen, stak haar lange liniaal voorbij de sponning en schreef met het uiteinde ervan het karakter 近 op de vloer van de veranda, om hem te laten zien hoe het moest.'

Hier vond ik het raadzaam het karakter maar meteen op te nemen in de Nederlandse tekst. Gelukkig kunnen hedendaagse zetprogramma's het Japanse schrift aan. In de vorige eeuw moest ik bijvoorbeeld in mijn scriptie spaties laten en vervolgens honderden karakters manueel invullen op de geprinte pagina's. Daar is veel Tipp-Ex bij te pas gekomen.

Luk Van Haute is vertaler Japans-Nederlands en vertaalde onder andere werk van Haruki Murakami, Keigo Higashino, Takashi Hiraide [lees zijn toelichting hier] en Natsume Soseki. Hij recenseert en schrijft artikelen over Japan en Japanse literatuur en doceert hierover. Ook bracht hij de mooiste verhalen uit een eeuw Japanse literatuur samen in Liefdesdood in Kamara (bekroond met de Filter Vertaalprijs) en presenteerde hij het non-fictie boek Japan. Schetsen uit het leven [fragment] al eerder bij Athenaeum.