Op vakantie naar Portugal en op zoek naar boekentips? Lees het werk van deze drie Portugese grootheden

Voor dit artikel heb ik de hulp ingeroepen van mijn vader, Goossen Karssenberg. Hij heeft namelijk heel veel, zo niet bijna alles gelezen van twee grootheden uit de Portugese literatuur: Fernando Pessoa en José Saramago. Ik als dochter voeg daar een roman bij over drie generaties Portugese vrouwen, geschreven door een andere grootheid: Maria Judite de Carvalho. Heerlijk leesvoer voor op het strand bij de Portugese kliffen, met een verse nata en een glas koude vinho verde bij de hand, of zittend op een terras in die machtig mooie stad: Lissabon.

Fernando Pessoa en Lissabon: het Boek der rusteloosheid

Het is heerlijk dwalen door Lissabon met in gedachten het gepeins over het menselijk lot door Fernando Pessoa bij monde van zijn alter ego Bernardo Soares in het Boek der rusteloosheid. Dit werk bestaat in feite uit een samenraapsel van 'dagboekfragmenten' en werd in min of meer gebundelde vorm postuum aangetroffen in de beroemde kist van Pessoa, die een schat aan poëzie en proza van deze alleskunner bevatte.

Terwijl je in Pessoa's poëzie bij geen van zijn heteroniemen veel verwijzingen naar de stad tegenkomt, vind je die juist talrijk in het proza van Bernardo Soares, een hulpboekhouder in de benedenstad van Lissabon. Soares hield kantoor in de Rua dos Douradores, een straat die wat Pessoa betreft zo groot is als de hele wereld. Voor hem was er dan ook weinig reden om weg te reizen uit die stad, volkomen begrijpelijk voor wie er ooit verkeerde.

De stad komt in het Boek der rusteloosheid naar voren als een veilige plek, een werkelijkheid waarop je, hoe je geestesgesteldheid ook is, altijd terug kunt vallen – in tegenstelling tot de mensen die de stad bewonen overigens, met hun stompzinnige monotone gedrag en inhoudsloze praatjes.

Pessoa's / Soares' worstelingen met het leven mogen de lezer soms zwaar vallen, zijn beschrijvingen van de stad maken het vaak beter te dragen. Uit het Boek der rusteloosheid, in de vertaling van Harrie Lemmens:

[Ik zag] vanuit São Pedro de Alcântara de stad breed uitgestrekt voor me liggen in het universele zonlicht. Telkens als ik zo'n uitgestrekt gebied bekijk en me ontdoe van de één meter zeventig en de eenenzestig kilo waaruit ik fysiek besta, moet ik buitengewoon metafysisch glimlachen om degenen die dromen dat de droom een droom is, en heb ik de waarheid van de absolute buitenwereld lief met de nobele kracht van mijn verstand. De Taag op de achtergrond is een blauw meer en de heuvels op de andere oever zijn afgeplatte Zwitserse Alpen. Een klein schip - een zwarte vrachtstomer - vaart vanaf Poço de Bispo naar het zeegat, dat ik niet kan zien. Mogen de goden er tot het moment dat mijn uiterlijke verschijning vergaat voor zorgen dat ik in het bezit blijf van mijn zonneklare notie van de uiterlijke werkelijkheid, het instinct van mijn onbelangrijkheid, en de troost dat ik klein ben en kan denken aan gelukkig-zijn. (blz. 90)

• De polyfonie van het innerlijk - lees Christiaan Weijts' nawoord bij Fernando Pessoa's Gedichten
• Lees twee prozagedichten van Fernando Pessoa
• Lees een fragment uit Bovenlicht van José Saramago
• Maria Judite de Carvalho legt drie vrouwen, drie levensfases gevoelvol vast in Lege kasten

José Saramago: een rijk Portugees oeuvre

José Sarmago, zoon van arme landarbeiders die naar Lissabon vertrokken in de hoop op een beter leven, vertelt in Kleine Herinneringen dat het gezin Saramago een tijd in Mouraria woonde, de oude Moorse buurt van Lissabon bij Castelo de São Jorge, destijds een arme buurt. Later woonde hij lange tijd in de wijk Estrela. Daar hebben wij tijdens onze vakanties veel rondgelopen – 'kijk, hier woonde hij, hier schreef hij!' – toen was het er ook nog rustig en niet toeristisch, ik ben benieuwd hoe het er nu uitziet…

In 1992 ging Saramago met zijn vrouw Pilar in vrijwillige ballingschap. Hij schrijft dan de 'Lissabonboeken', waaronder Het jaar van de dood van Ricardo Reis een fascinerende roman met de heteroniem Ricardo Reis van Pessoa als hoofdpersonage, de arts die na Pessoa's dood vanuit Brazilië terugkeert naar Lissabon.

In Saramago’s werk komen vele wijken van Lissabon voor (lees bijvoorbeeld Bovenlicht), maar hij laat je in zijn boeken ook dwalen door een abstracter Portugal, zoals in Het schijnbestaan, een prachtige roman over een pottenbakker op het platteland die de strijd aangaat met het Centrum, een groot winkelcentrum dat zijn potten niet meer wil afnemen. Of een historisch Portugal (lees Het beleg van Lissabon en Memoriaal van het klooster). Of het hele Iberisch schiereiland, dat in Het stenen vlot besluit af te drijven van Europa. Allemaal prachtig vertaald door vertalers Harrie Lemmens of Maartje de Kort.

Maria Judite de Carvalho: drie generaties Portugese vrouwen

Dit jaar in Nederlandse vertaling van Kitty Pouwels verschenen: Lege kasten. In nog geen 150 pagina’s maakt Maria Judite de Carvalho in dit indringende verhaal over drie generaties vrouwen korte metten met ‘een door mannen gedomineerde wereld waarin vrouwen alleen maar een rol mogen spelen’. Als Dora’s schoonmoeder een ongelooflijk geheim onthult over Dora’s overleden man, moet ze concluderen dat ze haar jaren als rouwende weduwe heeft verkwist. Zij, haar schoonmoeder en haar dochter moeten nu leren leven ‘in een wereld waarin hun hele identiteit is bepaald door miskleunende mannen die geen enkele verantwoordelijkheid dragen’. Een messcherpe roman die alom geprezen is en wordt vergeleken met het beste werk van Natalia Ginzburg.

Maria Judite de Carvalho (1921-1998) is een van Portugals belangrijkste schrijvers. Ze schilderde en schreef, dat laatste met name over de invloed van maatschappelijke veranderingen op het leven van moderne vrouwen in Portugal. In die zin doet ze denken aan een andere Portugese heldin: kunstenaar Paula Rego. Briljante Portugese vrouwen om je vakantie in Portugal van wat kleur en literair vuur te voorzien.

Maite Karssenberg is boekverkoper en webredacteur bij Athenaeum Boekhandel.