Over het vertalen van Mohamed Mbougar Sarrs Een echte man door Jelle Noorman

• Sarrs De diepst verborgen herinnering was een van David Veldmans cadeautips van 2022 én van Wietse de Jonge
• Lees Remon den Ouden over de roman
• Lees een fragment uit De diepst verborgen herinnering
• Lees een fragment uit Jelle Noormans Geen tijd voor Proust

Een roman voor de Senegalese lezer

Na het grote succes van De diepst verborgen herinnering van de mens van de jonge Senegalese schrijver Mohamed Mbougar Sarr wilde uitgeverij Atlas Contact tot mijn vreugde ook eerder werk van hem in vertaling uitgeven. De roman waarvoor hij in Frankrijk in 2021 de prestigieuze Prix Goncourt ontving, was namelijk niet zijn debuut. Hij had al drie, eveneens met (iets minder prestigieuze) literaire prijzen bekroonde romans op zijn naam staan: Terre ceinte (2014), Silence du choeur (2017) en De purs hommes (2018).

Die laatste titel is nu in het Nederlands verschenen als Een echte man. Anders dan Sarrs ambitieus opgezette, labyrintische De diepst verborgen herinnering van de mens is dit een korte roman met een verhaallijn zonder omwegen. Deze compactheid is ingegeven door de voelbare urgentie van het verhaal, waarbij Sarr, zoals hij in een interview met Le Monde vertelde, voor het eerst een specifiek publiek in gedachten had: de Senegalese lezer. Een echte man stelt de homofobie in zijn land aan de kaak, waar homoseksualiteit verboden is en kan leiden tot een gevangenisstraf van vijf jaar. In een interview in Trouw, ter gelegenheid van de verschijning van de Nederlandse vertaling, constateerde de auteur dat hij niet het doel had bereikt dat hem bij het schrijven voor ogen had gestaan: zijn landgenoten aan het denken zetten over de uitsluiting van homo’s in hun samenleving, hoewel die daar sinds mensenheugenis deel van uitmaken.

Een zoektocht en een fraaie, bloemrijke schrijfstijl

Ondanks de beknoptere vorm van de roman vertoont deze wel degelijk overeenkomsten met De diepst verborgen geschiedenis van de mens. Ook hier draait alles om een zoektocht naar iemand die verdwenen is en door wie de verteller geobsedeerd raakt. En ook hier leidt dit tot inzichten die zijn kijk op zichzelf en zijn leven veranderen. Daarnaast wordt ook dit werk gekenmerkt door Sarrs fraaie bloemrijke schrijfstijl. Hij speelt veel met klank, ritme en de betekenis van woorden, die soms voor meer dan één uitleg vatbaar zijn.
Voor een vertaler is dit leuk en lastig: in het Nederlands zijn meestal niet dezelfde alliteraties, assonanties of anagrammen mogelijk als in het Frans. Ook ritmisch lopen de twee talen uit de pas. En dus is het zoeken naar oplossingen die recht doen aan zowel vorm als inhoud: schuiven met woorden, synoniemen bedenken die een vergelijkbaar klankspel opleveren, een ritme vinden dat weliswaar anders maar even elegant klinkt als dat van de schrijver.

De meerduidigheid van pur en homme

Soms blijkt het echter onmogelijk om alle nuances van woorden één op één in de vertaling weer te geven. Bij De purs hommes zit het probleem, of liever gezegd, zitten de problemen meteen al in de titel, die verwijst naar een sleutelpassage in het verhaal: Sarr speelt hier met de woorden pur en homme, die in het Frans allebei verschillende betekenissen hebben. Pur betekent ‘zuiver’, ‘rein’ maar ook ‘authentiek’ of ‘onvervalst’; homme kan ‘man’ of ‘mens’ zijn. In de betreffende passage denkt de verteller na over de identiteit van homoseksuelen:

… il m’était impossible aujourd’hui de nier, comme j’aurais pu le faire - et l’avais fait - dans le passé, qu’ils étaient des hommes. Ils l’étaient. Ils appartenaient de plein droit à l’humanité pour une raison simple: ils faisaient partie de l’histoire de la violence humaine. [...] Ce sont de purs hommes parce que à n’importe quel moment la bêtise humaine peut les tuer [...]
Le góor-jigéen de la vidéo avait été déterré parce qu’il souillait un sol sacré. C’était au nom de la pureté qu’on l’avait exhumé. Une pureté qui n’était pas seulement celle du cimetière qu’il fallait préserver, mais aussi celle des âmes de tous les hommes qui le déterraient ou assistaient à l’exhumation.

Hij komt tot de conclusie dat de góor-jigéens, de ‘man-vrouwen’, zoals homoseksuelen in Senegal worden genoemd, mensen zijn als ieder ander, omdat ze zoals iedereen deel uitmaken van de cyclus van geweld die de mensheid kenmerkt. Hommes wordt hier rechtstreeks in verband gebracht met humanité, dus de vertaling ‘mensen’ lijkt hier gerechtvaardigd. Maar daarbij moet worden aangetekend dat met góor-jigéen altijd specifiek een man wordt aangeduid die zich ‘vrouwelijk’ gedraagt of verdacht wordt van homoseksualiteit.
Een ander probleem vormt het woord pur in dit verband: in de context van de eerste alinea kan het hier alleen maar ‘onvervalst’ of ‘echt’ betekenen: homoseksuelen maken volwaardig deel uit van de geschiedenis van menselijk geweld en zijn dus echte mensen. Maar even verderop krijgt pur expliciet zijn andere betekenis: die van reinheid. De door een meute uit zijn graf gelichte man bezoedelde de gewijde grond omdat hij homo zou zijn geweest. Hij wordt opgegraven ter bescherming van de reinheid van de begraafplaats en van de ziel van de mannen die hem opgraven. Want hier zijn de hommes allemaal man, weten we uit het voorafgaande.

De vertaler moet kiezen

Waar Sarr met die twee woorden, homme en pur, verschillende betekenissen en associaties kon oproepen, heb ik in mijn vertaling voor verschillende woorden moeten kiezen en dus moeten interpreteren, omdat geen van de vertalingen op elke plek de lading kon dekken:

… ik kon inmiddels niet meer ontkennen, zoals ik voorheen wel had kunnen doen – en heb gedaan – dat [homoseksuelen] mensen waren. Dat waren ze. Ze maakten volwaardig deel uit van de mensheid om de eenvoudige reden dat ze deel uitmaakten van de geschiedenis van menselijk geweld. [...] Het zijn echte mensen omdat ze elk moment het risico lopen te worden gedood [...] door de menselijke dwaasheid [...]
De góor-jigéen in het filmpje was opgegraven omdat hij heilige grond bezoedelde. Reinheid was de reden dat ze hem opgroeven. En niet alleen de reinheid van de begraafplaats moest worden behoed, maar ook die van de ziel van alle mannen die hem opgroeven of hielpen hem uit zijn graf te lichten.

De vertaling van deze passage had ook consequenties voor de titel van het boek, aangezien die verwijst naar alles wat hier te berde is gebracht: het feit dat homoseksuelen mensen zijn als ieder ander, maar ook dat ze niet ‘onrein’ zijn, zoals door velen in de Senegalese samenleving wordt aangenomen; en dat het niet je seksuele identiteit is die bepaalt of je al dan niet ‘een echte man’ bent, zoals de verteller tijdens zijn zoektocht ontdekt. Uiteindelijk gaf een toelichting van de auteur de doorslag voor de keuze van de Nederlandse titel van zijn boek: ‘De titel, De purs hommes, is ironisch en verwijst naar de voorstelling die men zich wel maakt van een echte man (un homme véritable), en naar het idee van seksuele zuiverheid waarop sommigen zich laten voorstaan omdat zij heteroseksueel zijn.’

Jelle Noorman vertaalde werk van onder anderen Richard Powers, Nana Kwame Adjei-Brenyah, Julian Barnes, Émile Zola, Alain de Botton, Nick Hornby en Marcel Proust. Daarnaast is hij de auteur van De haan op de mesthoop. Een culturele geschiedenis van Frankrijk en Geen tijd voor Proust.